1.3 Śledzenie zmian realnego PKB w czasie

Kiedy media donoszą, że „w pierwszym kwartale gospodarka wzrosła o 1,2%”, liczby te dotyczą zmian procentowych realnego PKB. Zgodnie z przyjętą konwencją zmianę PKB podaje się w ujęciu rocznym. Jeśli wzrost realnego PKB został obliczony w danym kwartale w stosunku do kwartału poprzedniego, mnożymy go przez 4, aby podać przybliżone tempo zmian PKB w skali całego roku. Aby szacunek był jak najbliższy prawdzie, w takim przypadku należy też uwzględnić korektę sezonową; wygodniej jest od razu podawać zmianę procentową PKB w danym kwartale w stosunku do analogicznego kwartału poprzedniego roku – wówczas tempa wzrostu nie mnożymy przez 4, a wynik taki jest w zasadzie pozbawiony obciążenia czynnikiem sezonowym.

Ilustracja 1.10 obrazuje ścieżkę zmian realnego PKB w USA od 1930 r. Krótkookresowe spadki wielkości produkcji niejednokrotnie przerywały długookresową ścieżkę wzrostu PKB. Spadek realnego PKB nazywamy recesją (ang. recession). Zgodnie z polską nomenklaturą o recesji mówimy wtedy, gdy w ciągu dwóch kolejnych kwartałów poziom realnego PKB się obniża. Jest to tzw. recesja techniczna. Dla większości ekonomistów z recesją będziemy mieli do czynienia wtedy, gdy wartość realnego PKB na koniec roku kalendarzowego będzie niższa od analogicznej wartości na koniec roku poprzedniego. Taka sytuacja w Polsce miała miejsce w 2020 r., wskutek pandemii Covid-19, i był to jedyny taki przypadek po 1992 r. (link do źródła). Szczególnie długą i głęboką recesję nazywamy kryzysem (ang. crisis), a w języku angielskim również terminem depression. Ogromny spadek PKB, który nastąpił podczas Wielkiego Kryzysu (ang. Great Depression) lat 30. XX w., jest wyraźnie widoczny na wykresie, podobnie jak kryzys globalny z lat 2008–2009 (ang. Great Recession). Warto podkreślić, że w Polsce w okresie występowania niekorzystnych zjawisk nazywanych globalnym kryzysem recesja się nie pojawiła. Zachowaliśmy status tzw. zielonej wyspy, co oznaczało, że byliśmy jednym krajem UE, w którym wartość realnego PKB w ujęciu rok do roku nieustannie rosła, jakkolwiek w niektórych latach dynamika wzrostu była bardzo niska (np. 1,5% w 2012, 0,9% w 2013). Z kolei okres ożywienia, kiedy realny PKB się zwiększa, nazywamy ekspansją (ang. expansion).

Realny PKB jest ważną zmienną makroekonomiczną, ponieważ jest silnie skorelowany z innymi miarami aktywności gospodarczej, takimi jak zatrudnienie i bezrobocie. Wraz ze wzrostem realnego PKB zazwyczaj rośnie również zatrudnienie, jakkolwiek jeśli tempo wzrostu jest bardzo niskie (tak jak to miało miejsce w Polsce w latach 2012–2013 i 2001–2002), bezrobocie może utrzymywać się na niezmienionym poziomie lub nawet rosnąć również wtedy, gdy kraj notuje dodatnie tempo wzrostu realnego PKB.

Najbardziej dotkliwym problemem społecznym wywoływanym przez recesje i kryzysy jest to, że wraz ze spadkiem poziomu produkcji szybko rośnie prawdopodobieństwo zwolnień pracowników. Utrata pracy wiąże się zaś z bolesnymi kosztami finansowymi i osobistymi tak dla samych pracowników, jak i ich rodzin. Ponadto osoby, którym pomimo recesji uda się zachować miejsce pracy, na ogół nie mają szans na uzyskanie podwyżki wynagrodzenia. Co więcej, pracodawcy borykający się ze spadkiem popytu na swoje produkty zazwyczaj próbują ograniczyć koszty wytwarzania, w związku z czym redukują płace.

Tabela 1.7 przedstawia okresy recesji i ekspansji w USA, począwszy od roku 1900. Gdy gospodarka znajduje się w punkcie, w którym wielkość produkcji osiąga maksimum i po przekroczeniu którego gospodarka wpada w recesję, mamy do czynienia z górnym punktem zwrotnym dotychczasowego trendu, czyli szczytem (ang. peak). Analogicznie stan charakteryzujący się najniższym wolumenem produkcji, występujący pod koniec recesji i poprzedzający okres ożywienia, nazywany jest dolnym punktem zwrotnym, czyli dnem lub dołkiem (ang. trough). Tak więc recesja trwa od szczytu do dna, a ekspansja (ożywienie gospodarcze) od dna do szczytu. Wahania w gospodarce trwające od szczytu do dna i od dna do szczytu nazywamy cyklem koniunkturalnym (ang. business cycle). Ciekawym zjawiskiem jest to, że w XX w. w gospodarce amerykańskiej trzy najdłuższe ekspansje, liczone od dna do szczytu, wystąpiły po 1960 r. Recesja związana z globalnym kryzysem finansowym rozpoczęła się w grudniu 2007 r. i zakończyła formalnie w czerwcu 2009 r. Była to najpoważniejsza recesja od czasów Wielkiego Kryzysu lat 30. XX w. Trwająca od czerwca 2009 r. ekspansja również była stosunkowo długa, gdyż trwała do 2020 r., kiedy pojawiła się recesja wywołana przez pandemię koronawirusa.

National Bureau of Economic Research (NBER), prywatna amerykańska instytucja badawcza, zajmuje się badaniem cykli koniunkturalnych w gospodarce USA. Analiza zmiennych makroekonomicznych, takich jak stopa bezrobocia i poziom dochodów rozporządzalnych, wskazuje, że negatywne skutki recesji często utrzymują się jeszcze długo po oficjalnej dacie jej zakończenia wyznaczonej przez NBER.