Przejdź do treściPrzejdź do informacji o dostępnościMenu skrótów klawiszowych
Logo OpenStax
Fizyka dla szkół wyższych. Tom 2

4.4 Sformułowania drugiej zasady termodynamiki

Fizyka dla szkół wyższych. Tom 24.4 Sformułowania drugiej zasady termodynamiki

Cel dydaktyczny

W tym podrozdziale nauczysz się:
  • porównywać sformułowania drugiej zasady termodynamiki autorstwa Kelvina i autorstwa Clausiusa;
  • interpretować drugą zasadę termodynamiki w kontekście nieodwracalności procesów termodynamicznych.

W tym rozdziale przedstawiliśmy już sformułowanie Clausiusa drugiej zasady termodynamiki, oparte na nieodwracalności swobodnego przepływu ciepła. Wspomnieliśmy wtedy, że druga zasada termodynamiki bywa również ujmowana na kilka innych, równoważnych sposobów. Z punktu widzenia działania silników cieplnych może być przedstawiona następująco:

Druga zasada termodynamiki (sformułowanie Kelvina)

Niemożliwe jest przekształcenie ciepła z pojedynczego źródła w pracę bez żadnego efektu ubocznego.

Powyższe zdanie znane jest jako sformułowanie Kelvina drugiej zasady termodynamiki (ang. Kelvin statement of the second law of thermodynamics). Opisuje ono niemożliwy do zbudowania „silnik idealny” znany również pod pojęciem perpetuum mobile (ang. perfect engine), taki jak na Ilustracji 4.8 (a). Zauważmy, że końcowa część sformułowania, „bez żadnego efektu ubocznego”, nakłada spore ograniczenia. Przykładowo silnik przekształcający całe pobierane ciepło w pracę musi przy tym wykonywać pełne cykle. Jeśli tego nie zrobi, czynnik roboczy w silniku nie będzie w swoim początkowym stanie, czyli zajdzie „efekt uboczny”. Innym przykładem jest zbiornik z gazem, który może pochłaniać ciepło z ciepłego rezerwuaru i wykonywać pracę w procesie izotermicznym, polegającą na przesuwaniu tłoka. Gdyby gaz miał wrócić do swego stanu początkowego (wykonać pełen cykl), musiałby oddać ciepło i zostać sprężony.

Sformułowanie Kelvina nawiązuje do znanego problemu inżynieryjnego. Pomimo rozwoju technologicznego nie jesteśmy w stanie skonstruować silnika cieplnego o stuprocentowej sprawności. Pierwsza zasada termodynamiki nie wyklucza możliwości skonstruowania silnika idealnego. Druga stwierdza, że jest to niemożliwe.

Część a pokazuje schemat idealnego silnika cieplnego ze strzałką Q skierowaną w dół, wychodzącą ze zbiornika o temperaturze T h, oraz strzałką W skierowaną w prawo z podpisem W jest równe Q. Część b to schemat chłodziarki idealnej ze strzałką Q skierowaną w górę, wychodzącą ze zbiornika o temperaturze T c, oraz strzałką Q skierowaną również w górę, która prowadzi do zbiornika o temperaturze T h.
Ilustracja 4.8 (a) „Idealny silnik cieplny” przekształca całe dostarczane ciepło w pracę. (b) „Chłodziarka idealna” transportuje ciepło z zimnego rezerwuaru do ciepłego rezerwuaru bez dodatkowej pracy dostarczanej do silnika. Oba urządzenia są w rzeczywistości niemożliwe do skonstruowania.

Możemy pokazać, że sformułowania Kelvina i Clausiusa są równoważne, jeśli przyjmiemy, że dwa ciała ze sformułowania Clausiusa to zimny rezerwuar i ciepły rezerwuar. Wtedy twierdzenie Clausiusa ma postać: Nie można zbudować takiej chłodziarki, która by przenosiła ciepło z zimnego rezerwuaru do ciepłego rezerwuaru bez pomocy z zewnątrz. Według sformułowania Clausiusa ciepło nie może spontanicznie przechodzić od zimniejszego do cieplejszego ciała, co możemy dostrzec w naszym codziennym życiu. Transfer ciepła w kierunku wzrastającej temperatury zawsze wymaga dodatkowej energii z zewnątrz. „Chłodziarka idealna” (ang. perfect refrigerator) pokazana na Ilustracji 4.8 (b), pracująca bez pomocy z zewnątrz, jest niemożliwa do skonstruowania.

W celu udowodnienia równoważności sformułowań Kelvina i Clausiusa pokażemy, że gdy jedno ze sformułowań jest fałszywe, drugie również będzie nieprawdziwe. Na początek przyjmijmy, że sformułowanie Clausiusa jest fałszywe, dzięki czemu chłodziarka idealna z Ilustracji 4.8 (b) jest możliwa do skonstruowania. Chłodziarka pobiera ciepło Q Q z zimnego rezerwuaru o temperaturze T z T z i przenosi je w całości do ciepłego rezerwuaru o temperaturze T c T c . Rozważmy teraz rzeczywisty silnik cieplny pracujący w tym zakresie temperatur. Pobiera on ciepło Q + Δ Q Q+ Δ Q z ciepłego rezerwuaru, wykonuje pracę W W i oddaje ciepło Q Q do zimnego rezerwuaru. Z pierwszej zasady termodynamiki mamy W = Q + Δ Q Q = Δ Q W= Q + Δ Q Q = Δ Q .

Urządzenia opisane powyżej pokazane są na Ilustracji 4.9. Całkowita ilość ciepła pobieranego z ciepłego rezerwuaru to Δ Q ΔQ, a praca wykonywana na jakimś innym ciele – W W. Między silnikiem a zimnym rezerwuarem nie ma przepływu ciepła. Z równania W = Δ Q W= Δ Q wynika, że połączenie chłodziarki idealnej z prawdziwym silnikiem cieplnym daje nam idealny silnik cieplny, co zaprzecza sformułowaniu Kelvina. Dlatego też, jeśli sformułowanie Clausiusa jest fałszywe, to sformułowanie Kelvina również.

Schemat chłodziarki idealnej i rzeczywistego silnika cieplengo. Po lewej stronie znajduje się strzałka Q skierowana w górę i po prawej stronie strzałka Q plus delta Q skierowana w dół, która dzieli się na strzałkę Q skierowaną w dół oraz strzałkę W skierowaną w prawo.
Ilustracja 4.9 Połączenie chłodziarki idealnej z rzeczywistym silnikiem cieplnym daje nam idealny silnik cieplny, ponieważ W = Δ Q W= Δ Q .

Stosując drugą zasadę termodynamiki, udowodnimy teraz dwie ważne właściwości silników cieplnych, działających między dwoma rezerwuarami. Pierwsza właściwość brzmi: dowolny silnik z obiegiem odwracalnym, działający między dwoma rezerwuarami ma sprawność większą niż jakikolwiek silnik z obiegiem nieodwracalnym, działający między tymi samymi rezerwuarami.

Druga właściwość jest następująca: wszystkie silniki o obiegu odwracalnym, działające między dwoma tymi samymi rezerwuarami, mają taką samą sprawność. Aby to udowodnić, rozważmy dwa silniki, D i E, przedstawione na Ilustracji 4.10 (a), które działają między wspólnymi rezerwuarami o temperaturach T c T c i T z T z . Przyjmijmy, że obieg silnika D jest odwracalny, a silnik E jest hipotetycznym silnikiem z obiegiem nieodwracalnym i ma większą sprawność niż silnik D. Jeśli oba silniki wykonują tę samą ilość pracy W W na cykl, to korzystając z Równanie 4.2, mamy Q c > Q c Q c > Q c . Następnie, stosując pierwszą zasadę termodynamiki, otrzymujemy Q z > Q z Q z > Q z .

Część a rysunku przedstawia niesparowane silniki. Po lewej stronie znajduje się strzałka Q h skierowana w dół, która rozdziela się na strzałkę W skierowaną w lewo i strzałkę Q c skierowaną w dół. Po prawej stronie znajduje się strzałka Q prim h skierowana w dół, która rozdziela się na strzałkę W skierowaną w prawo i strzałkę Q prim c skierowaną w dół. Część b rysunku przedstawia sparowane silniki. Po lewej stronie znajduje się strzałka Q c skierowana w górę, która zmienia się w strzałkę Q h po połączeniu ze strzałką W. Po prawej stronie znajduje się strzałka Q prim h skierowana w dół, która rozdziela się na strzałkę W skierowaną w lewo i strzałkę Q prim c skierowaną w dół.
Ilustracja 4.10 (a) Dwa niesparowane silniki D i E, działające między tymi samymi rezerwuarami. (b) Dwa sparowane silniki D i E, gdzie D działa w obiegu odwrotnym.

Załóżmy, że cykl silnika D jest odwrócony tak, że silnik działa jak chłodziarka oraz że silniki są ze sobą sparowane tak, iż praca wykonywana przez E jest używana do napędzania D, jak pokazano na Ilustracji 4.10 (b). Q c > Q c Q c > Q c i Q z > Q z Q z > Q z , stąd rezultat każdego cyklu jest równy spontanicznemu przepływowi ciepła z zimnego do ciepłego rezerwuaru, a na taki proces nie pozwala druga zasada termodynamiki. Początkowe założenie musi być więc błędne i nie można zbudować nieodwracalnego silnika takiego jak E, który miałby większą sprawność niż odwracalny silnik D.

Teraz dość łatwo jest udowodnić, że sprawności wszystkich silników z obiegiem odwracalnym, działających między tymi samymi rezerwuarami, są równe. Załóżmy, że D i E są silnikami z obiegiem odwracalnym. Jeśli są sparowane tak, jak na Ilustracji 4.10 (b), sprawność silnika E nie może być większa od sprawności D, bo w przeciwnym razie druga zasada termodynamiki byłaby naruszona. To rozumowanie pokazuje, że sprawność silnika D nie może być większa od sprawności E. Podsumowując, dochodzimy do wniosku, że wszystkie silniki z obiegiem odwracalnym, działające między tymi samymi rezerwuarami, mają te same sprawności.

Sprawdź, czy rozumiesz 4.1

Jaka jest sprawność idealnego silnika cieplnego? Jaki jest współczynnik wydajności idealnej chłodziarki?

Sprawdź, czy rozumiesz 4.2

Pokaż, że Q c Q c = Q z Q z Q c Q c = Q z Q z dla hipotetycznego silnika z Ilustracji 4.10 (b).

Cytowanie i udostępnianie

Ten podręcznik nie może być wykorzystywany do trenowania sztucznej inteligencji ani do przetwarzania przez systemy sztucznej inteligencji bez zgody OpenStax lub OpenStax Poland.

Chcesz zacytować, udostępnić albo zmodyfikować treść tej książki? Została ona wydana na licencji Uznanie autorstwa (CC BY) , która wymaga od Ciebie uznania autorstwa OpenStax.

Cytowanie i udostępnienia
  • Jeśli rozpowszechniasz tę książkę w formie drukowanej, umieść na każdej jej kartce informację:
    Treści dostępne za darmo na https://openstax.org/books/fizyka-dla-szk%C3%B3%C5%82-wy%C5%BCszych-tom-2/pages/1-wstep
  • Jeśli rozpowszechniasz całą książkę lub jej fragment w formacie cyfrowym, na każdym widoku strony umieść informację:
    Treści dostępne za darmo na https://openstax.org/books/fizyka-dla-szk%C3%B3%C5%82-wy%C5%BCszych-tom-2/pages/1-wstep
Cytowanie

© 21 wrz 2022 OpenStax. Treść książki została wytworzona przez OpenStax na licencji Uznanie autorstwa (CC BY) . Nazwa OpenStax, logo OpenStax, okładki OpenStax, nazwa OpenStax CNX oraz OpenStax CNX logo nie podlegają licencji Creative Commons i wykorzystanie ich jest dozwolone wyłącznie na mocy uprzedniego pisemnego upoważnienia przez Rice University.