Cel dydaktyczny
Po przeczytaniu tego podrozdziału będziesz w stanie:
- 4.1.1 dokonać oceny i zidentyfikować objawy zaburzeń hormonalnych oraz przeanalizować ich związek z odżywianiem;
- 4.1.2 sformułować zalecenia dietetyczne dla pacjentów z chorobami układu endokrynnego (np. cukrzyca, choroby tarczycy);
- 4.1.3 ocenić plan żywieniowy pod kątem jego wpływu na funkcjonowanie układu hormonalnego i gospodarki metabolicznej.
Badanie podmiotowe
Podczas wywiadu podmiotowego pielęgniarka lub pielęgniarz zadają pacjentowi pytania na temat dolegliwości i objawów, które mogłyby wskazywać na problemy z układem hormonalnym. Pierwszym elementem oceny pacjenta jest zebranie szczegółowego wywiadu zdrowotnego. Oprócz ogólnych pytań dotyczących aktualnych problemów zdrowotnych istotne jest zidentyfikowanie czynników ryzyka oraz stanów, na które pacjent może być narażony szczególnie. Podczas zbierania danych dotyczących stanu odżywienia pielęgniarka/pielęgniarz powinna/powinien skoncentrować się na informacjach dotyczących funkcjonowania przewodu pokarmowego, a zwłaszcza jelit, łaknienia, pragnienia oraz ilości spożywanych płynów. Kluczowe znaczenie mają także pytania o wahania masy ciała, zmiany nastroju i ogólne samopoczucie pacjenta, które mogą wskazywać na zaburzenia hormonalne.
Po zebraniu wywiadu konieczne jest przeprowadzenie badania fizykalnego w celu wykrycia objawów mogących świadczyć o dysfunkcji układu hormonalnego. W wywiadzie z pacjentem należy zwrócić uwagę na:
1. Dane ogólne
- wiek, płeć, masa ciała, wzrost,
- wywiad rodzinny (choroby endokrynologiczne: cukrzyca, choroby tarczycy, nadnerczy),
- choroby przewlekłe.
2. Aktualne dolegliwości i objawy:
- zmiany masy ciała (nagły spadek lub przyrost),
- zaburzenia apetytu lub pragnienia,
- zmiany nastroju, drażliwość, depresja, lęk,
- uczucie zmęczenia, osłabienie, senność lub bezsenność,
- nadmierna potliwość, uczucie gorąca lub zimna,
- zaburzenia miesiączkowania lub problemy z płodnością,
- suchość skóry, wypadanie włosów, trądzik,
- objawy hipo- lub hiperglikemii (w przypadku cukrzycy), np. częste oddawanie moczu, wzmożone pragnienie, zawroty głowy.
3. Styl życia i leczenie:
- dieta i nawyki żywieniowe,
- aktywność fizyczna,
- przestrzeganie zaleceń terapeutycznych (przyjmowanie leków hormonalnych, insulinoterapia),
- stosowanie leków, w tym suplementów.
Badanie przedmiotowe
Badanie przedmiotowe układu endokrynologicznego obejmuje ocenę stanu pacjenta przy użyciu odpowiednich technik diagnostycznych.
1. Pomiar parametrów życiowych:
- ciśnienie tętnicze krwi (np. nadciśnienie w zespole Cushinga),
- tętno (np. tachykardia w nadczynności tarczycy). Należy osłuchać tony serca, zwracając uwagę na częstość i rytm. Trzeba także osłuchać tętnice szyjne oraz obszar bezpośrednio nad tarczycą, czy nie słychać szmerów (bruits),
- temperatura ciała (stany podgorączkowe lub obniżona temperatura),
- częstość oddechów,
- stężenie glukozy we krwi (pomiar glukometrem),
- ocena masy ciała, BMI, obwodu talii.
2. Obserwacja i ocena:
- skóry: suchość, przebarwienia, nadmierne owłosienie, wykwity,
- tarczycy: palpacja szyi pod kątem powiększenia, guzków, tkliwości (w chorobach tarczycy),
- nadnerczy oraz jąder, ze zwróceniem uwagi na tkliwość, wielkość, symetrię i kształt, ewentualne guzki, powiększenia lub zmiany w strukturze,
- kończyn: obrzęki (np. w niedoczynności tarczycy), drżenia (np. w nadczynności),
- ciała/sylwetki: pod kątem nieprawidłowej wysokości lub nietypowych proporcji ciała,
- rozwoju płciowego, w tym drugorzędowych cech płciowych i cyklu menstruacyjnego, występowanie ginekomastii u mężczyzn,
- oczu: wytrzeszcz (choroba Gravesa-Basedowa), obrzęki powiek,
- włosów i paznokci: łamliwość, nieprawidłowy wzrost włosów i ich wypadanie.
3. Ocena stanu psychicznego:
- kontakt logiczny, orientacja co do czasu, miejsca, własnej osoby,
- ocena nastroju i poziomu lęku/depresji (np. w niedoczynności lub nadczynności tarczycy).
Ocena diagnostyczna
Badania laboratoryjne odgrywają kluczową rolę w diagnostyce zaburzeń endokrynologicznych. Obejmują one oznaczenia poziomu hormonów, witamin, elektrolitów, a także parametry oceniające funkcjonowanie nerek i innych narządów. W niektórych przypadkach może zaistnieć potrzeba wykonania badań genetycznych (Bickley i in., 2021). Tabela 4.1 przedstawia najczęściej zlecane badania laboratoryjne wykorzystywane w diagnostyce chorób endokrynologicznych, wraz z zakresem wartości referencyjnych oraz możliwymi wskazaniami klinicznymi.
Badanie laboratoryjne | Zakres referencyjny | Wskazanie |
|---|---|---|
Hormon adrenokortykotropowy (ACTH) | 9–52 pg/ml (pikogramy/mililitr) | Podwyższone stężenie może wskazywać na chorobę Addisona. |
Kortyzol | 8–20 mcg/dl (mikrogramy/mililitr; pobierany rano) | Obniżone stężenie może sugerować chorobę Addisona. |
Glukoza | 70–105 mg/dl (miligramy/decylitr; na czczo) | Podwyższone stężenie może wskazywać na cukrzycę. |
Hemoglobina glikowana (HbA1c) | 4.7–8.5% | Podwyższone stężenie zgodne z rozpoznaniem cukrzycy. |
Tyroksyna (T4) | 0,9–2,4 ng/dl (wolna; nanogramy/decylitr) 5–12 mcg/dl (całkowita; mikrogramy/decylitr) | Podwyższone stężenie może wskazywać na nadczynność tarczycy. |
Hormon tyreotropowy (TSH) | 0,5–5,0 mcIU/ml (mikrojednostki międzynarodowe na mililitr) | Obniżone stężenie – możliwa nadczynność tarczycy; podwyższone stężenie – możliwa niedoczynność tarczycy. |
Dobowe wydalanie wolnego kortyzolu z moczem | < 90 mcg (mikrogramy)/24 godziny | Podwyższone stężenie może wskazywać na zespół Cushinga. |
Analiza wpływu odżywiania na układ hormonalny
Prawidłowe odżywianie odgrywa istotną rolę w utrzymaniu równowagi hormonalnej. Zbilansowana dieta bogata w warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste i chude białka, a ograniczająca żywność wysokoprzetworzoną, wspiera zdrowie układu endokrynnego i pomaga zapobiegać jego zaburzeniom. Tabela 4.2 przedstawia gruczoły, które odgrywają kluczową rolę w wydzielaniu i regulacji hormonów oraz związane z nimi czynniki żywieniowe.
Gruczoł dokrewny | Funkcja hormonalna | Zalecenia żywieniowe / powiązania z dietą |
|---|---|---|
Nadnercza | Wydzielają kortyzol – hormon stresu oraz aldosteron, regulujący gospodarkę sodowo-potasową. | Odpowiednie spożycie białka (ok. 140–200 g dziennie z różnych źródeł); dieta bogata w warzywa, zdrowe tłuszcze, z ograniczeniem kofeiny i cukrów prostych wspiera równowagę hormonalną. |
Podwzgórze | Reguluje pracę przysadki mózgowej, uczestniczy w regulacji apetytu, termogenezy i rytmu dobowego. | Dieta przeciwzapalna, oparta na pełnowartościowych produktach; unikanie wysokoprzetworzonej żywności i nadmiaru tłuszczów trans. |
Jajniki | Produkują estrogen i progesteron – hormony płciowe regulujące cykl menstruacyjny i płodność. | Dieta z ograniczeniem czerwonego mięsa i tłuszczów nasyconych; zwiększenie spożycia błonnika, fitoestrogenów (np. soja), kwasów omega-3 i cynku. |
Trzustka | Reguluje stężenie glukozy we krwi przez wydzielanie insuliny i glukagonu. | Ograniczenie spożycia cukru, produktów rafinowanych; zwiększenie spożycia błonnika, warzyw o niskim indeksie glikemicznym i zdrowych tłuszczów (np. z oliwy, awokado). |
Szyszynka | Wydziela melatoninę – hormon snu, regulujący rytm dobowy. | Chociaż żywność zawierająca melatoninę (np. wiśnie, winogrona) może wpływać na stężenie hormonu, głównym regulatorem jest rytm światło–ciemność; dieta bogata w tryptofan i witaminę B6 wspiera produkcję melatoniny. |
Przysadka mózgowa | Steruje innymi gruczołami dokrewnymi (tarczyca, nadnercza, gonady), wpływa na wzrost, ciśnienie krwi i metabolizm. | Zalecana jest dieta niskosodowa (<2300 mg/dzień), przeciwzapalna, bogata w składniki odżywcze wspierające działanie osi podwzgórze–przysadka–nadnercza (HPA). |
Jądra | Produkują testosteron – główny męski hormon płciowy. | Zalecana jest dieta bogata w cynk, witaminę D, tłuszcze omega-3 (ryby, orzechy, nasiona), przy ograniczeniu spożycia alkoholu i soi. |
Tarczyca | Reguluje tempo przemiany materii, wpływa na układ sercowo-naczyniowy, nerwowy i rozwój kości. | Należy zadbać o odpowiednią podaż jodu (z soli jodowanej, ryb, nabiału, alg), selenu (orzechy brazylijskie), żelaza i cynku – składników niezbędnych do syntezy hormonów T3 i T4. |
Zarówno niedobór, jak i nadmiar określonych mikro- i makroelementów mogą prowadzić do zaburzeń równowagi hormonalnej oraz rozwoju chorób endokrynologicznych. Jednym z najczęstszych przykładów zależności między niedostatkiem składników odżywczych a funkcją hormonalną jest wole, czyli powiększenie tarczycy (Ilustracja 4.2). Na świecie najczęstszą jego przyczyną jest niedobór jodu, wynikający z niedostatecznego spożycia produktów bogatych w jod przy jednoczesnym braku suplementacji solą jodowaną (Can i Rehman, 2023).
W Stanach Zjednoczonych wprowadzenie jodowanej soli kuchennej znacząco zmniejszyło liczbę przypadków wola. Obecnie najczęstszymi przyczynami powiększenia tarczycy w USA jest choroba Gravesa-Basedowa i autoimmunologiczne choroby tarczycy, takie jak choroba Hashimoto. Dziesiątki krajów dodaje do soli kuchennej jod. W Polsce również podejmowane są działania przeciwdziałające niedoborowi jodu – obowiązkowe jodowanie soli kuchennej w naszym kraju zostało wprowadzone w 1997 r. Dzięki temu znacznie zmniejszyła się częstość występowania wola. Jednak, jak wskazują dane Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – PZH, w niektórych grupach (np. kobiet w ciąży) nadal obserwuje się niewystarczające spożycie jodu, co może prowadzić do zaburzeń rozwoju płodu i funkcji tarczycy (Stoś, 2019).
Oprócz kobiet w ciąży na świecie istnieją jeszcze inne grupy osób narażonych na niedobór jodu, a są to:
- wegetarianie oraz osoby jedzące mało lub w ogóle niespożywające nabiału, ryb, owoców morza i jaj.
- osoby, które nie używają soli jodowanej, w tym mieszkańcy Azji Południowo-Wschodniej, Afryce Subsaharyjskiej i Europie Wschodniej.
- mieszkańcy terenów o glebach ubogich w jod – głównie rejonów górzystych (Himalaje, Alpy i Andy) lub dolin rzek narażonych na powodzie (Azja Południowa i Południowo-Wschodnia).
- osoby spożywające pokarmy, które utrudniają wchłanianie jodu, takie jak soja, maniok czy warzywa z rodziny kapustowatych.
- pacjenci stosujący diety eliminacyjne lub preferujący sole niejodowane (np. sól morską, himalajską, koszerną).
Alternatywne źródła jodu dla tych grup obejmują:
- wodorosty (kelp, nori, kombu i wakame) (tradycyjnie spożywane w Chinach, Japonii i Korei).
- ryby i inne owoce morza.
- produkty mleczne.
Owoce i warzywa, choć mają wiele innych korzyści zdrowotnych, nie są dobrym źródłem jodu. (NIH, 2023)
Szczegółowa analiza stanu odżywienia pacjenta może pomóc zidentyfikować potencjalne czynniki ryzyka zaburzeń endokrynologicznych. Personel pielęgniarski powinien przeprowadzić ocenę żywieniową, aby wykryć ewentualne niedobory składników odżywczych. Na przykład osoby spożywające niewielką ilość warzyw i owoców mogą być narażone na niedobór witaminy C, która odgrywa istotną rolę w regulacji m.in. insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF-1) oraz hormonów płciowych (Shi, 2021). Z kolei nadmierne spożycie węglowodanów prostych może prowadzić do hiperglikemii, insulinooporności i rozwoju cukrzycy typu 2. Po rozpoznaniu zaburzeń równowagi żywieniowej pielęgniarka lub pielęgniarz mogą – we współpracy z pacjentem i dietetykiem – opracować plan żywieniowy wspierający prawidłowe funkcjonowanie układu hormonalnego oraz zmniejszający ryzyko rozwoju chorób endokrynologicznych (Bickley, 2021). Tabela 4.3 przedstawia typowe objawy zaburzeń hormonalnych oraz odpowiadające im czynniki żywieniowe, które mogą mieć znaczenie diagnostyczne i terapeutyczne.
Zaburzenie hormonalne | Objawy i symptomy | Powiązane czynniki żywieniowe |
|---|---|---|
Cukrzyca | Zwiększone pragnienie i częste oddawanie moczu, niewyjaśniona utrata masy ciała, zwiększony apetyt, niewyraźne widzenie, wolno gojące się rany lub infekcje, zmęczenie. | Nadmierne spożycie cukrów prostych, rafinowanych węglowodanów lub nadmierna liczba kalorii może powodować lub nasilać chorobę. |
Niedoczynność tarczycy | Przewlekłe zmęczenie, przyrost masy ciała, zaparcia, suchość skóry, łamliwość włosów, nadwrażliwość na zimno, obniżony nastrój, ból stawów. | Niedobór jodu może powodować lub nasilać to schorzenie. |
Nadczynność tarczycy (choroba Gravesa) | Utrata masy ciała, zwiększony apetyt, przyspieszona akcja serca, drżenie rąk, niepokój, nadpobudliwość, nadmierna potliwość, nietolerancja ciepła. | Nadmierne spożycie jodu może powodować lub nasilać to schorzenie. |
Niewydolność kory nadnerczy (choroba Addisona) | Osłabienie, przewlekłe zmęczenie, utrata masy ciała, nudności i wymioty, niskie ciśnienie tętnicze krwi, hiperpigmentacja skóry. | Dieta bogata w sód jest wskazana przy niskim poziomie aldosteronu; suplementacja wapnia i witaminy D jest zalecana u pacjentów przyjmujących kortykosteroidy. |
Choroba/zespół Cushinga | Przyrost masy ciała (szczególnie w obrębie twarzy, karku i brzucha), cienka skóra, skłonność do siniaków, wolne gojenie się ran, osłabienie mięśni. | Zalecana jest dieta niskosodowa i o niskim indeksie glikemicznym w celu kontroli poziomu glukozy i ciśnienia tętniczego. |