Układ wewnątrzwydzielniczy (inaczej dokrewny, hormonalny lub endokrynny) (ang. endocrine system) to zestaw gruczołów wytwarzających substancje chemiczne – hormony (ang. hormones) (Ilustracja 3.30). Podobnie jak neuroprzekaźniki, hormony są chemicznymi przekaźnikami i żeby przesłać sygnał, muszą się związać z receptorem. W przeciwieństwie do neuroprzekaźników jednak nie muszą być wydzielane w bezpośrednim sąsiedztwie komórek docelowych. Zamiast tego są uwalniane do krwiobiegu i wędrują z krwią po całym ciele, oddziałując na wszystkie komórki posiadające odpowiednie receptory. Dlatego neuroprzekaźniki działają miejscowo, hormony zaś – całościowo. Działanie hormonów jest bardziej opóźnione niż neuroprzekaźników, ale efekt ich działania trwa dłużej.
Hormony regulują różne funkcje organizmu. Same są kontrolowane przez wzajemne interakcje podwzgórza (w ośrodkowym układzie nerwowym) i przysadki (w układzie hormonalnym). Zaburzenia równowagi hormonalnej są przyczyną licznych chorób. W tym podrozdziale przyjrzymy się głównym gruczołom tworzącym układ wewnątrzwydzielniczy i wydzielanym przez nie hormonom.
Gruczoły wewnątrzwydzielnicze
Przysadka (ang. pituitary gland) odchodzi od podwzgórza u podstawy mózgu i ściśle z podwzgórzem współpracuje. Często jest określana mianem „gruczołu nadrzędnego”, ponieważ wydzielane przez nią hormony przekaźnikowe kontrolują pracę wszystkich pozostałych gruczołów dokrewnych, choć ona sama głównie realizuje instrukcje płynące z podwzgórza. Poza hormonami przekaźnikowymi wydziela też hormon wzrostu, uśmierzające ból endorfiny i wiele hormonów regulujących ilość płynów w organizmie.
Zlokalizowana w szyi tarczyca (ang. thyroid gland) uwalnia hormony odpowiedzialne za wzrost, metabolizm i apetyt. W nadczynności (chorobie Gravesa–Basedowa) tarczyca wydziela nadmiar hormonu zwanego tyroksyną, co wywołuje pobudzenie, wytrzeszcz oczu i chudnięcie. W niedoczynności obniżony poziom tyroksyny prowadzi do ciągłego zmęczenia, a chorzy często uskarżają się na marznięcie. Na szczęście zaburzenia czynności tarczycy najczęściej daje się opanować farmakologicznie, przywracając równowagę wydzielanych przez nią hormonów.
Nadnercza (ang. adrenal glands) są położone nad nerkami i wydzielają hormony odpowiedzialne za reakcję na stres: adrenalinę (epinefrynę) i noradrenalinę (norepinefrynę). Trzustka (ang. pancreas) jest narządem wewnętrznym, który wydziela hormony regulujące poziom glukozy we krwi: insulinę i glukagon. Hormony te są niezbędne do utrzymania stabilnych stężeń glukozy w ciągu dnia; insulina obniża poziom cukru, a glukagon go podnosi. Osoby cierpiące na cukrzycę (ang. diabetes) wytwarzają niewystarczające ilości insuliny i muszą przyjmować leki pobudzające jej wydzielanie lub zastępujące ten hormon; muszą też kontrolować ilość spożywanych węglowodanów.
Gonady (ang. gonad) wydzielają hormony płciowe, ważne dla rozmnażania się, odpowiedzialne za motywację i zachowania seksualne. Żeńskie gonady to jajniki (ang. ovaries), a męskie – jądra (ang. testicles). Jajniki wydzielają m.in. estrogeny i progesteron, a jądra – androgeny, takie jak testosteron.
| Gruczoły dokrewne | Wydzielane przez nie hormony | Działanie |
|---|---|---|
| Przysadka mózgowa | Tyreotropina, somatotropina, kortykotropina, folikulotropina, luteotropina, prolaktyna, wazopresyna, oksytocyna, melanotropina | Regulacja uwalniania hormonów, regulacja wzrostu kości długich, regulacja ciśnienia osmotycznego krwi |
| Tarczyca | Tyroksyna, trójjodotyronina | Regulacja metabolizmu komórkowego, łaknienia, gospodarki wapniem i syntezy białek |
| Szyszynka | Melatonina | Regulacja rytmów biologicznych, np. rytmu okołodobowego |
| Nadnercza | Aldosteron, kortyzol, androgeny, dopamina, noradrenalina, adrenalina | Regulacja reakcji organizmu na stres, gospodarki węglowodanowej, stężenia sodu i potasu we krwi, układu immunologicznego |
| Trzustka | Glukagon, insulina, somatostatyna, polipeptyd trzustkowy | Regulacja stężenia glukozy we krwi |
| Jajniki | Estrogen, progesteron | Regulacja popędu płciowego, cyklu miesięcznego i ciąży |
| Jądra | Androgeny, m.in. testosteron | Regulacja popędu płciowego i dojrzewania plemników |
Poznaj szczegóły
Sportowcy i sterydy anaboliczne
Choć zakazane przez większość profesjonalnych związków sportowych, sterydy anaboliczne wciąż są stosowane przez sportowców, zarówno amatorów, jak i zawodowców. Substancje z tej grupy mają zwiększać wydolność organizmu i poprawiać wyniki sportowe. Naśladują działanie hormonów sterydowych wytwarzanych przez organizm, takich jak testosteron i jego pochodne. Sterydy anaboliczne zwiększają masę mięśniową, siłę i wytrzymałość, przez co podnoszą szanse na zwycięstwo. Warto jednak pamiętać, że nie każdy, kto ich używa, osiąga oczekiwane efekty. Co ważniejsze – zażywanie preparatów poprawiających wydolność nie jest pozbawione ryzyka. Użycie sterydów anabolicznych powiązano z licznymi potencjalnie negatywnymi skutkami, od czysto kosmetycznych (jak trądzik) po zagrażające życiu (jak zawał serca). Zażywanie tych substancji prowadzi też do głębokich zmian nastroju i może nasilać agresję (National Institute on Drug Abuse, 2001).
Amerykański baseballista Alex Rodriguez (A-Rod) stał się przedmiotem medialnej burzy z powodu zażywania nielegalnych sterydów. Gdy był pod ich wpływem, nikt nie mógł się z nim równać. Sukcesy pozwoliły mu wynegocjować kontrakt, dzięki któremu został najlepiej opłacanym zawodnikiem zawodowej ligi baseballu. Choć Rodriguez utrzymywał, że przez wiele lat nie zażywał sterydów, w 2014 został zawieszony aż na 211 meczów – do gry wrócił po około dwóch latach, do tego musiał zapłacić 20 mln kary. Co sądzisz o sportowcach stosujących doping? Dlaczego używanie środków dopingujących powinno być zakazane? A może twoim zdaniem nie powinno? Jaką radę można dać sportowcowi, który rozważa zastosowanie dopingu?