Uzależnienie jest często postrzegane jako choroba przewlekła (Ilustracja 16.18). Początkowo zażycie danego środka odurzającego jest wolnym wyborem człowieka, jednak długotrwałe stosowanie danej używki może nieodwracalnie zmienić strukturę neuronalną w korze przedczołowej (ang. prefrontal cortex), obszarze mózgu związanym z podejmowaniem decyzji i osądem. Tym samym osoba nadużywająca substancji z czasem staje się uzależniona do narkotyków i/ lub alkoholu (Muñoz-Cuevas et al., 2013). To pomaga nam zrozumieć, dlaczego częstość nawrotów w uzależnieniach bywa tak wysoka: nawrót (ang. relapse) następuje u ok. 40–60% przypadków, co oznacza, że ludzie ci po okresie poprawy wracają do nadużywania narkotyków i/lub alkoholu (NIDA, 2008).
W Polsce używanie narkotyków jest o wiele mniej rozpowszechnione niż picie napojów alkoholowych. Według danych z badań populacyjnych używanie alkoholu w 2013 roku wynosiło 89,7% (dane z 2014 roku), co plasuje nas na jednym z czołowych miejsc w Europie. W przypadku narkotyków odsetek ten wyniósł 4,7% (dane dla osób w wieku 15–64 lata) (Raport Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, 2018). Jednocześnie uzależnienie od alkoholu dotyczy 12% populacji polskiej (3 mln osób) i znajduje się na pierwszym miejscu wśród najczęściej występujących zaburzeń psychicznych, wyprzedzając depresję i zaburzenia lękowe (EZOP, 2012).
Celem leczenia zaburzeń związanych z zażywaniem substancji odurzających jest pomoc osobie uzależnionej w powstrzymaniu kompulsywnych zachowań związanych z poszukiwaniem narkotyków (NIDA, 2012). Oznacza to, że osoba uzależniona wymaga długotrwałego leczenia, podobnie jak osoba walcząca z przewlekłą chorobą fizyczną, np. nadciśnieniem lub cukrzycą. Leczenie zwykle obejmuje terapię behawioralną i/lub leki, w zależności od potrzeb danej osoby (NIDA, 2012).
Opracowano także specjalistyczne terapie w przypadku pewnych rodzajów zaburzeń związanych z zażywaniem określonych substancji odurzających (alkoholu, kokainy i opioidów) (McGovern i Carroll, 2003). Leczenie osób nadużywających tych substancji uważa się za znacznie bardziej opłacalne niż ich nieleczenie lub karanie więzieniem (NIDA, 2012) (Ilustracja 16.19).
Co sprawia, że leczenie jest skuteczne?
Leczenie osób nadużywających narkotyków jest znacznie skuteczniejsze dzięki konkretnym czynnikom. Jednym z nich jest czas trwania terapii. Zasadniczo osoba uzależniona musi być leczona przez co najmniej trzy miesiące, aby osiągnąć pozytywny wynik (Simpson, 1981; Simpson et al., 1982; NIDA, 2012). Wynika to z psychologicznych, fizjologicznych, behawioralnych i społecznych aspektów uzależnienia (Simpson, 1981; Simpson et al., 1982; NIDA, 2012). Terapia behawioralna, której poddaje się osoba uzależniona, może jej pomóc zmotywować się do udziału w programie leczenia i nauczyć ją strategii radzenia sobie z głodem narkotykowym i zapobiegania nawrotom. Ponadto leczenie musi być całościowe i uwzględniać różnorodne potrzeby, nie tylko uzależnienie od narkotyków. Oznacza to, że w ramach terapii pracuje się też nad komunikacją, zarządzaniem stresem, problemami w relacjach, rodzicielstwem, problemami zawodowymi i prawnymi (McGovern i Carroll, 2003; NIDA, 2012).
Chociaż do leczenia uzależnień jest stosowana terapia indywidualna, to właśnie terapia grupowa stanowi najbardziej rozpowszechnioną metodę ich leczenia (Weiss et al., 2004). Uzasadnieniem do stosowania terapii grupowej w leczeniu uzależnień jest to, że osoby uzależnione znacznie częściej zachowują wszelkiego rodzaju abstynencje, gdy leczenie ma charakter grupowy. Uważa się, że wynika to z korzyści terapeutycznych, jakie daje bycie częścią grupy, tj.: wsparcia, przynależności, identyfikacji, a nawet konfrontacji (Center for Substance Abuse Treatment, 2005).
W przypadku nastolatków często w terapii musi brać udział cała rodzina, aby zająć się takimi problemami jak dynamika rodziny, komunikacja i zapobieganie nawrotom. Zaangażowanie rodziny w terapię uzależnień nastolatków od narkotyków ma kluczowe znaczenie. Badania sugerują, że większe zaangażowanie rodziców sprzyja skuteczniejszej terapii nastolatków uzależnionych od narkotyków.
Ponadto matki, które uczestniczyły w terapii, wykazywały lepszą równowagę psychiczną i miały cieplejsze podejście do swoich dzieci (Bertrand et al., 2013). Jednak ani terapia indywidualna, ani grupowa nie okazała się zdecydowanie skuteczniejsza (Weiss et al., 2004). Niezależnie od rodzaju terapii głównym celem jest abstynencja od narkotyków lub przynajmniej znaczące ograniczenie ich używania (McGovern i Carroll, 2003).
Leczenie zwykle obejmuje również podawanie leków w celu bezpiecznego odtrucia osoby uzależnionej po przedawkowaniu, aby zapobiec napadom drgawek i pobudzeniu, które często występują podczas detoksykacji jako objawy odstawienne. Odstawianie narkotyków często wiąże się z zażywaniem innych leków, a niektóre z nich mogą być tak samo uzależniające. Tym samym detoksykacja może być trudna i niebezpieczna.
Zaburzenia współistniejące
Osoba uzależniona od narkotyków i/lub alkoholu często cierpi na dodatkowe zaburzenia psychiczne. Rozpoznanie zaburzenia współistniejącego (ang. comorbid disorder) oznacza, że dana osoba otrzymała co najmniej dwie diagnozy. Oprócz uzależnienia od używek nierzadko może być rozpoznane inne zaburzenie psychiczne: depresja, choroba dwubiegunowa lub schizofrenia. Osoby te należą do kategorii osób chorych psychicznie i uzależnionych chemicznie (ang. mentally ill and chemically addicted, MICA) — ich problemy są często przewlekłe i drogie w leczeniu, a sukces terapeutyczny ograniczony. W porównaniu z ogólną populacją osoby nadużywające substancji odurzających są dwa razy bardziej narażone na zaburzenia nastroju lub zaburzenia lękowe. Nadużywanie narkotyków może powodować objawy zaburzeń nastroju i lęku, ale sytuacja odwrotna także jest możliwa — bywa, że osoby z wyniszczającymi objawami zaburzeń psychicznych samodzielnie się leczą i popadają w uzależnienie od leków.
Gdy występuje choroba współistniejąca (ang. comorbidity), uważa się, że najlepszym wyjściem jest leczenie obu (lub więcej) tych zaburzeń jednocześnie (NIDA, 2012). W leczeniu zaburzeń współistniejących stosuje się terapie behawioralne, a w wielu przypadkach równolegle z psychoterapią przepisuje się leki psychotropowe. Badania sugerują, że bupropion (nazwa handlowa to Wellbutrin oraz Zyban), zatwierdzony do leczenia depresji i uzależnienia od nikotyny, może również pomóc zmniejszyć głód metamfetaminy, a przez to pomóc ograniczyć jej zażywanie (NIDA, 2011). Potrzebne są jednak dalsze badania, aby lepiej zrozumieć, jak działają te leki — szczególnie przyjmowane w połączeniu, co zachodzi w przypadku pacjentów z chorobami współistniejącymi.