Psychologia to stosunkowo młoda dziedzina nauki, której eksperymentalne korzenie sięgają XIX wieku. Jak już wspomniano, każdy, kto był zainteresowany zgłębianiem tematów związanych z umysłem przed XIX wiekiem, czynił to w obszarze filozofii. Za ojców psychologii jako odrębnej dziedziny naukowej i dyscypliny akademickiej wyodrębnionej z filozofii uznaje się Wilhelma Maximiliana Wundta (1832-1920) i Williama Jamesa (1842-1910). W tym rozdziale prezentujemy przegląd paradygmatów, które wywarły wpływ na psychologię od czasów Wundta i Jamesa po dzień dzisiejszy.
Wundt i strukturalizm
Wilhelm Wundt to niemiecki naukowiec, którego jako pierwszego człowieka w historii nazwano psychologiem. W 1873 roku opublikował swoją słynną książkę pt. Zasady psychologii fizycznej, a w 1879 roku założył na Uniwersytecie w Lipsku pionierskie laboratorium psychologiczne. Wundt postrzegał psychologię jako dziedzinę nauki przyrodniczej zajmującą się badaniem świadomego doświadczenia i uważał, że celem psychologii było rozpoznanie składników świadomości oraz zbadanie sposobu, w jaki składniki te łączą się, by stać się świadomie przeżywanym przez daną osobę doświadczeniem.
Wundt stosował metodę introspekcji (samoobserwacji) (ang. introspection) (nazywając ją „wewnętrzną percepcją”), czyli procesu, w którym dana osoba relacjonuje swoje własne doświadczenia w sposób najbardziej obiektywny z możliwych, traktując ludzki umysł tak, jak traktuje się każdy inny aspekt natury podlegający naukowej obserwacji.
Wundt starał się uczynić z introspekcji (z natury subiektywnej) metodę naukową, tj. używał bodźców powtarzalnych (w założeniu miały wywoływać za każdym razem takie samo doświadczenie u osoby badanej), a uczestnikami jego badań były osoby wyszkolone w obserwacji własnych przeżyć wewnętrznych. Wundt mierzył m.in. czas reakcji badanych (Danzinger, 1980) – dziś nazwalibyśmy to zbieraniem obserwowalnych danych.
Ponadto był orędownikiem poglądu, że osoby badane powinny mieć prawo do świadomego udziału w badaniu (Danzinger, 1980) – tzn. znać jego założenia i przebieg. Jest to warunek etyczny prowadzenia badań naukowych, obowiązujący również współcześnie. Postulował także, że badania psychologiczne (zrozumienie natury ludzkiej) powinny ujmować kontekst kulturowy i tradycje, w jakich wychowywał się i wzrastał dany człowiek. Ukoronowaniem tych poglądów, tożsamych z podejściem współczesnej psychologii kulturowej, było 10-tomowe dzieło Völkerpsychologie. Eine Untersuchung der Entwicklungsgesetze von Sprache, Mythos und Sitte (Psychologia ludów. Badanie praw rozwoju języka, mitów i obyczajów , 1900 do 1920).
Wundt, a potem jego uczeń, Edward Titchener (1867-1927), rozwinęli swoje poglądy na psychikę w duchu strukturalizmu (ang. structuralism) – stanowiska metodologicznego zakładającego, że do zrozumienia zjawisk potrzebne jest uchwycenie struktury, w której one występują, lub budowa takiego modelu, który wyjaśnia ich rolę w ich środowisku. Co ważne, zarówno Wundt, jak i Titchener koncentrowali się raczej na składowych procesów umysłowych niż na ich funkcji. Strukturalizm wyróżniał trzy podstawowe elementy procesów psychicznych pojawiające się w świadomości człowieka: wrażenia (zmysłowe reakcje na bodźce docierające do organizmu), wyobrażenia (obrazy tworzone w umysłach), afekty (uczucia towarzyszące wrażeniom lub wyobrażeniom).
W laboratorium na Uniwersytecie w Lipsku Wundt wraz ze studentami (Ilustracja 1.2) prowadzili doświadczenia dotyczące m.in. czasów reakcji na bodziec. Osoba badana, często umieszczona w innym pomieszczeniu niż badacz, poddawana była działaniu określonego bodźca (światło, obraz lub dźwięk). Reakcję na bodziec badany miał sygnalizować wciśnięciem przycisku, a specjalna aparatura mierzyła czas reakcji. Wundt był w stanie zmierzyć czas reakcji z dokładnością do jednej tysięcznej sekundy (Nicolas i Ferrand, 1999).
Mimo wysiłków Wundta do wyszkolenia badaczy do stosowania procesu introspekcji, proces ten pozostawał w znacznej mierze działaniem subiektywnym i wielokrotnie dochodziło do różnic zdań między członkami zespołu.
James i funkcjonalizm
William James (1842-1910) był pierwszym amerykańskim psychologiem, który przyjął inną perspektywę na temat tego, co powinno być przedmiotem zainteresowania psychologii jako nauki (Ilustracja 1.3). Jamesowi znana była teoria ewolucji i selekcji naturalnej Darwina, którą potraktował jako wyjaśnienie charakterystyki danego organizmu. Kluczem do zrozumienia tej teorii było założenie, że proces selekcji naturalnej prowadzi do przetrwania organizmów, które mają zdolność adaptacji do określonych warunków panujących w ich środowisku (oraz adekwatnego zachowania). Proces adaptacji polega na tym, że dana cecha organizmu spełnia funkcję umożliwiającą mu przetrwanie i rozmnażanie, ponieważ została ona wyłoniona w drodze selekcji naturalnej. Zdaniem Jamesa, celem psychologii było badanie funkcji zachowania w świecie. Tym samym, jego podejście zostało nazwane funkcjonalizmem (ang. functionalism). Przedmiotem rozważań funkcjonalizmu był sposób, w jaki aktywność umysłowa pomaga organizmowi dostosować się do swojego środowiska. Bardziej zatem skupiał się na roli danego procesu psychicznego niż na jego składowych (w odróżnieniu od Wundta i strukturalizmu).
Funkcjonalizm ma też drugie, bardziej subtelne znaczenie: funkcjonalistów bardziej interesowało działanie całego umysłu, a nie jego poszczególnych części. Podobnie jak Wundt, James także uważał, że introspekcja może być metodą, dzięki której da się zbadać aktywność umysłową, jednak James zdecydował się na zastosowanie także bardziej obiektywnych metod badawczych, m.in. wykorzystywał w swoich badaniach urządzenia rejestrujące oraz badania konkretnych wyników aktywności umysłowej, anatomii i fizjologii (Gordon, 1995). Podejście naukowe Jamesa dobrze ilustruje ten cytat:
Nie mogę wręcz sobie wyobrazić, cóż pozostałoby z uczucia strachu, gdyby nie owo przyspieszone bicie serca, spłycony oddech, drżenie warg, uczucie nóg jak z waty, gęsiej skórki i skurczu jelit. Czy można nacieszyć się w pełni własną wściekłością, wyzbywszy się uczucia wrzenia w piersiach, krwi uderzającej do głowy, falowania nozdrzy, zgrzytania zębami, przemożnej chęci gwałtownego działania? Czy można jej prawdziwie doznawać ze spokojnymi mięśniami nóg, równym oddechem i kamienną twarzą? „The principles of psychology” Zasady Psychologii (James, 1890).
Innymi słowy, podobnie jak dzieje się to we współczesnej metodologii badań psychologicznych, James starał się przekładać pojęcia psychologiczne (strach) na obiektywne, obserwowalne i mierzalne dane (reakcje fizjologiczne).
Freud i teoria psychoanalityczna
Prawdopodobnie jedną z najbardziej wpływowych, a zarazem znanych postaci w historii psychologii jest Zygmunt Freud (1856–1939) (Ilustracja 1.4). Freud był austriackim neurologiem zafascynowanym pacjentami cierpiącymi na „histerię” i nerwice. Histerią nazywano dawniej dolegliwości obejmujące szereg objawów, od fizycznych po psychiczne, z których żaden nie był wywołany żadną konkretną chorobą fizyczną (dziś u tych osób zdiagnozowalibyśmy prawdopodobnie zaburzenia psychosomatyczne). Freud ukuł teorię, że wiele problemów jego pacjentów miało swój początek w ich nieświadomości.
Zdaniem Freuda nieświadomość była zbiorem uczuć i popędów, z których człowiek nie zdaje sobie sprawy. Pozyskanie dostępu do nieświadomości miało w związku z tym kluczowe znaczenie terapeutyczne dla pacjentów. Freud uważał, że można uzyskać wgląd do nieświadomości przez analizę marzeń sennych, badanie pierwszych skojarzeń przychodzących na myśl człowiekowi w określonych tematach oraz pozornie omyłkowych przejęzyczeń. Teoria psychoanalityczna (ang. psychoanalytic theory) koncentruje się na roli nieświadomości człowieka, jak również na jego doświadczeniach z dzieciństwa, i to właśnie ta perspektywa zdominowała obszar psychologii klinicznej na kolejnych kilka dekad (Thorne i Henley, 2005).
Idee propagowane przez Freuda miały ogromny wpływ na rozwój psychologii, a temat ten zostanie omówiony szerzej w rozdziałach poświęconych rozwojowi psychologicznemu człowieka, teorii osobowości oraz psychoterapii.
Współcześnie właściwie żadna z uznanych szkół psychoterapii nie podważa wpływu doświadczeń z wczesnego dzieciństwa na rozwój psychiki (a w konsekwencji na dalsze funkcjonowanie człowieka), jak również na istnienie pewnych nieuświadomionych struktur psychiki (np. schematów, zasad na życie, skryptów rodzinnych). Jednak nie każda forma psychoterapii zajmuje się analizą i przepracowywaniem dzieciństwa pacjenta. Psychoanaliza, podczas której pacjent opowiada psychoterapeucie o swoich doświadczeniach i o sobie, nie została wymyślona przez Freuda, ale był on popularyzatorem tej metody psychoterapeutycznej. Wiele z pozostałych teorii stworzonych przez Freuda budzi jednak kontrowersje. Zdaniem Drew Westena (1998), profesora psychologii na Uniwersytecie w Michigan, znaczna część krytyki koncentruje się na podważaniu starszych pism Freuda, bez uwzględniania jego późniejszych książek i wypowiedzi. Westen uważa, że krytycy zdają się nie dostrzegać sukcesu, jakim cieszyły się ogólne teorie, które Freud stworzył lub rozwinął. Wymienia tu znaczenie wpływu doświadczeń z dzieciństwa na decyzje podejmowane przez człowieka w życiu dorosłym, roli nieświadomości, która w opozycji do świadomej motywacji kieruje naszym zachowaniem, faktu, że motywacje mogą być ambiwalentne i wywoływać wewnętrzne konflikty mające wpływ na zachowanie, skutki reprezentacji mentalnej nas samych i innych ludzi, jakimi kierujemy się w naszych interakcjach ze światem zewnętrznym, czy rozwoju osobowości człowieka na przestrzeni lat życia.
Skuteczność współczesnych wersji Freudowskiego podejścia klinicznego została empirycznie potwierdzona (Knekt et al., 2008; Shedler, 2010). Niektóre bieżące nurty psychoterapii (np. terapia psychoanalityczna, terapia psychodynamiczna) uwzględniają analizę nieświadomych poglądów pacjenta na siebie i na relacje, wykorzystując w tym celu charakterystykę relacji terapeutycznej (tj. relacji pomiędzy pacjentem a psychoterapeutą). Znaczenie historyczne Freuda i jego wpływ na rozwój praktyki klinicznej zasługują na uwzględnienie go w omówieniu rozwoju nurtów w psychologii na przestrzeni dziejów.
Wertheimer, Koffka, Köhler, i psychologia Gestalt
Max Wertheimer (1880–1943), Kurt Koffka (1886–1941) i Wolfgang Köhler (1887–1967) to trzej niemieccy psychologowie, którzy w latach 20. i na początku 30. XX wieku wyemigrowali z nazistowskich Niemiec do Stanów Zjednoczonych ze względu na coraz częstsze represje. Przypisuje się im zapoznanie psychologów amerykańskich z teorią psychologii Gestalt. Słowo Gestalt tłumaczy się mniej więcej jako „całość”. Nurt psychologiczny Gestalt, przeciwnie niż wcześniej prezentowane, ujmuje psychikę i funkcjonowanie człowieka całościowo. Doświadczenie zmysłowe da się oczywiście rozłożyć na poszczególne części składowe (jak chcieli strukturaliści czy fundamentaliści), ale sposób postrzegania danej sytuacji przez człowieka wynika z działania tych wszystkich składowych w całości, a nie oddzielnie. Na przykład piosenka składa się z pojedynczych nut granych przez różne instrumenty, ale prawdziwy charakter utworu odbierany jest w kontekście powiązań tych nut, czyli melodii, rytmu i harmonii, które łącznie tworzą (Thorne i Henley, 2005).
Niestety, wspomniani psychologowie Gestalt byli zmuszeni porzucić znaczną część swoich badań, a po przeprowadzce do Stanów Zjednoczonych nie mieli możliwości kontynuowania ich na szerszą skalę. To właśnie te czynniki, wraz z rozwojem podejścia behawioralnego (które jest omówione jako następne) w Stanach Zjednoczonych, miały wpływ na to, że teoria psychologii Gestalt nie zyskała takiego rozgłosu i uznania w Stanach Zjednoczonych, jakimi cieszyły się w ojczyźnie Wertheimera, Koffki i Köhlera (Thorne i Henley, 2005).
Mimo to kilka teorii wywodzących się z psychologii Gestalt nadal ma się dobrze. Dotyczy to m.in. założenia, że jednostka jest pewną całością, a nie sumą indywidualnie wymierzonych części, stało się ono jednym z najważniejszych fundamentów teorii humanizmu wyłonionej pod koniec XX wieku. Idee psychologii Gestalt nadal wywierają wpływ na badania doznań i percepcji.
Strukturalizm, Freud i psychologowie nurtu Gestalt zajmowali się w taki czy inny sposób opisywaniem i próbą zrozumienia doświadczeń wewnętrznych człowieka. Jednak inni badacze podważali teorię, że doświadczenie wewnętrzne może stanowić przedmiot pracy badawczej, i skupili się wyłącznie na badaniu zachowania jako realnego i dającego się zaobserwować wyniku procesów mentalnych. Mowa o behawiorystach.
Pawłow, Watson, Skinner i behawioryzm
Jedne z pierwszych badań behawioralnych zachowań zostały przeprowadzone przez rosyjskiego fizjologa Iwana Pawłowa (1849–1936). Przedmiotem zainteresowań badawczych Pawłowa była fizjologia wydzielania śliny u psów. W trakcie prowadzenia badań zaobserwował, że można sprawić, by psy zaczynały wydzielać ślinę nie tylko w trakcie posiłku, ale także w reakcji na bodziec obojętny, który posiłek poprzedzał (dzwonek, lampkę).
Tym samym Pawłow opisał formę uczenia się zachowań zwaną „odruchem bezwarunkowym”, w którym zwierzę lub człowiek prezentował odruchowe (automatyczne i fizjologiczne) reakcje na pewne bodźce, a z czasem uczył się reagować w taki sam sposób na inny bodziec powiązany przez badacza z bodźcem pierwotnym (np. dzwonek poprzedzający jedzenie). Odruch ślinienia się mógł zostać wywołany innym bodźcem (pierwotnie obojętnym), takim jak konkretny dźwięk, który był odtwarzany wielokrotnie w powiązaniu z bezwarunkowym bodźcem w postaci jedzenia. Po nauczeniu się przez zwierzę reakcji ślinienia na drugi bodziec (dźwięk), można było zaniechać wywoływania reakcji przez bodziec bezwarunkowy (jedzenie). Pierwotnie obojętny bodziec (dźwięk) stawał się bodźcem warunkowym, a wywoływana przez niego reakcja (ślinienie) - reakcją warunkową. Idea „warunkowania klasycznego” Pawłowa jest jedną z form uczenia się, którymi zajmują się behawioryści.
John Broadus Watson (1878–1958) to amerykański psycholog, którego najbardziej znane osiągnięcia datuje się na początki XX wieku, gdy pracował on na Johns Hopkins University (Ilustracja 1.5). O ile Wundt i James w swoich badaniach zajmowali się możliwościami zrozumienia świadomego doświadczenia, o tyle Watson uważał, że badanie świadomości z założenia jest obarczone błędem. Obiektywna analiza umysłu była jego zdaniem niemożliwa. Watson twierdził, że psychologia, wbrew swojej nazwie, powinna badać to, co dostępne obserwacji, czyli zachowanie i jego zewnętrzne przyczyny. Psychika była dla Watsona niedostępną „czarną skrzynką”, a radykalni behawioryści odmawiali jej w ogóle znaczenia. Watson postanowił skupić się bezpośrednio na zachowaniach, które można zaobserwować, i opracowaniu sposobów ich kontroli. To podejście polegające na obserwacji i kontroli zachowań nazwano behawioryzmem (ang. behaviourism).
Jednym z głównych obszarów badawczych behawiorystów było wyuczone zachowanie i jego interakcje z wrodzonymi cechami danego organizmu. W doświadczeniach behawioralnych często wykorzystywano zwierzęta, kierując się założeniem, że to, co odkryto w badaniach nad zachowaniem zwierząt, będzie miało w pewnym stopniu odzwierciedlenie w zachowaniach człowieka.
Klasycznym już cytatem Watsona jest zdanie pochodzące z jego publikacji:
Dajcie mi dziecko spłodzone przez dowolną parę rodziców i dajcie mi pełną kontrolę nad środowiskiem, w jakim będzie ono wzrastać – a sprawię, że wyrośnie na wybitnego uczonego, artystę, politycznego przywódcę, czy też, jeśli tylko będę tego chciał, zostanie pospolitym przestępcą (Watson, 1913, s. 163).
Ilustruje ono podstawowe przekonania Watsona nt. kluczowej roli zachowania oraz możliwości jego dowolnego niemal kształtowania.
Behawioryzm zdominował psychologię doświadczalną na wiele dekad, a jego wpływ odczuwany jest w tym obszarze do dzisiaj (Thorne i Henley, 2005). To w znacznej mierze behawioryzm doprowadził do uznania psychologii za dziedzinę nauki dzięki zastosowaniu obiektywnych metod, możliwości bezpośredniej obserwacji i zbierania danych oraz, w szczególności, badań doświadczalnych. Ponadto teorie behawioralne są wykorzystywane w nurcie terapii poznawczo-behawioralnej. Modyfikacja zachowań jest często stosowana w środowisku szkolnym oraz w pracy resocjalizacyjnej. Behawioryzm przyczynił się także do rozwoju badań nad wpływem środowiska na zachowanie człowieka.
Burrhus Frederic Skinner (1904–1990), amerykański psycholog (Ilustracja 1.6), również był behawiorystą i koncentrował się na badaniu wpływu, jaki na zachowanie mogą mieć konsekwencje danego działania. Zdaniem B. F. Skinnera, podstawowymi czynnikami wpływającymi na zachowanie są wzmocnienie i kara. Urządzenie na ilustracji poniżej to tzw. klatka Skinnera, czyli pudełko warunkowania sprawczego, które nadal jest używane przez badaczy zajmujących się badaniami nad zachowaniem (Thorne i Henley, 2005).
Klatka Skinnera (ang. Skinner box) to pudełko, w którym zwierzę jest odizolowane od otoczenia i ma do dyspozycji wskaźnik zachowania, np. przycisk lub dźwignię. Gdy zwierzę wciska przycisk lub porusza dźwignią, mechanizm klatki albo pozytywnie wzmacnia to działanie (np. podanie pożywienia), albo wymierza karę (np. dźwiękiem) oraz wytwarza bodziec warunkujący (np. światło), który jest powiązany ze wzmocnieniem lub karą.
Badania Skinnera nad pozytywnym i negatywnym wzmacnianiem wyuczonych zachowań miały długotrwały wpływ na psychologię, choć wraz z rozwojem psychologii poznawczej wpływ ten malał. Mimo to uczenie poprzez warunkowanie jest nadal stosowane w terapii modyfikacji zachowań ludzkich.
Maslow, Rogers i humanizm
Na początku XX wieku amerykańska psychologia zdominowana była przez teorie behawiorystyczne i psychoanalityczne. Grupa psychologów uznawała obydwie te perspektywy za ograniczone, a przy tym nie zgadzała się, żeby miały one dominujący wpływ na całą dziedzinę psychologii. Sprzeciwiali się teorii determinizmu (zgodnie z którą wszystkie działania człowieka są warunkowane nieświadomością) propagowaną przez Freuda. Nie byli też przekonani do redukcjonizmu, czy upraszczania, które z kolei wyznawali behawioryści (psychika ograniczająca się do zachowania), ani do założeń deterministycznych behawioryzmu (ludzkie zachowanie jako powstałe pod wpływem zarówno czynników genetycznych jak i środowiskowych).
Niektórzy psychologowie zaczęli formułować własne teorie, w których podkreślali znaczenie osobistej kontroli, intencjonalności oraz ludzkiej predyspozycji do „czynienia dobra” jako szczególnie istotnych dla określenia własnej tożsamości oraz wyboru zachowań. Tak zrodziła się koncepcja humanizmu. Humanizm (ang. humanism) to perspektywa w psychologii podkreślająca potencjał dobra, który jest cechą wrodzoną człowieka (wizja człowieka jako z natury dobrego). Dwóch najbardziej znanych propagatorów psychologii humanistycznej to Abraham Maslow i Carl Rogers (O’Hara, n.d.).
Abraham Maslow (1908–1970) jest najbardziej znany z opracowanej hierarchii potrzeb ludzkich mających wpływ na motywację (wybór zachowań) (Ilustracja 1.7). Mimo że ta koncepcja będzie przedmiotem bardziej szczegółowych rozważań w jednym z dalszych rozdziałów, zaprezentujemy tu jednak krótkie omówienie tego tematu.
Maslow twierdził, że po zaspokojeniu podstawowych potrzeb zapewniających przetrwanie (np. pożywienia, wody, schronienia), motywacjami do działania będą potrzeby znajdujące się wyżej w hierarchii (np. potrzeby społeczne). Zdaniem Maslowa potrzeby na najwyższym poziomie piramidy dotyczą samospełnienia, procesu pozwalającego człowiekowi na zrealizowanie w pełni swojego potencjału. W tym podejściu widać wyraźnie koncentrację na pozytywnych aspektach natury ludzkiej, co jest charakterystyczne dla perspektywy humanistycznej (Thorne i Henley, 2005).
Psychologowie humanistyczni odrzucali co do zasady podejście badawcze oparte na doświadczeniach redukcjonistycznych, głęboko zakorzenionych w naukach przyrodniczych i fizycznych, ponieważ ich zdaniem w ten sposób pomijano całość człowieka. Maslow i Rogers jako pierwsi zaczęli przywiązywać wagę do humanistycznych programów badawczych. Program ten zakładał przede wszystkim stosowanie metod jakościowych (w odróżnieniu od ilościowych, tj. opartych na pomiarach). Obecnie psychologia humanistyczna łączy obie metody badawcze, swobodnie sięgając po metody ilościowe, m.in. do badania poziomu szczęścia, samoidentyfikacji, mediacji oraz rezultatów psychoterapii humanistycznej.
Carl Rogers (1902–1987) podobnie do Maslowa podkreślał istnienie wrodzonego potencjału dobra u człowieka. (Ilustracja 1.8). Rogers stosował metodę terapeutyczną znaną jako nurt psychoterapii skoncentrowanej na pacjencie, by pomagać swoim pacjentom w poradzeniu sobie z problemami, z którymi zgłaszali się na psychoterapię.
W odróżnieniu od psychoanalizy, w której terapeuta odgrywa istotną rolę w interpretowaniu tego, jak świadome doświadczenia odzwierciedlają to, co dzieje się w nieświadomości pacjenta, w podejściu Rogersa to pacjent przejmuje ster nad sesją. Rogers uważał, że psychoterapeuta powinien posiadać trzy cechy, które zapewnią maksymalizację skuteczności tej metody: bezwarunkowo pozytywny stosunek do pacjenta, autentyczność i empatię. Bezwarunkowo pozytywny stosunek do pacjenta oznacza, że psychoterapeuta w pełni akceptuje pacjenta takim, jaki jest, bez względu na to, co ten mówi. Rogers uważał, że o ile te warunki są spełnione, ludzie są bardziej skłonni do radzenia sobie i przepracowywania swoich problemów (Thorne i Henley, 2005).
Humanizm miał znaczący wpływ na całą psychologię. Zarówno Maslow, jak i Rogers to nazwiska znane studentom psychologii (dowiesz się o nich więcej w kolejnych rozdziałach), a ich teorie cieszyły się uznaniem wielu badaczy. Ponadto podejście Rogersa do terapii skoncentrowane na pacjencie jest do dzisiaj stosowaną metodą w wielu szkołach psychoterapii, np. humanistycznej czy trzeciej fali terapii poznawczo-behawioralnej (terapia schematu, terapia ACT) (O’Hara, n.d.).
Sięgnij po więcej
Obejrzyj krótki materiał wideo, w którym Carl Rogers opowiada o swoim podejściu do terapii, i zobacz, na czym polega ono w praktyce.
Rewolucja poznawcza
Dominacja behawioryzmu i koncentracja na zewnętrznym zachowaniu odciągnęły uwagę psychologów od umysłu na dość długi czas. Wczesne prace psychologów humanistycznych przekierowały uwagę na człowieka jako całość, istotę świadomą i samoświadomą. W latach 50. XX wieku zaczęły pojawiać się nowe nurty w lingwistyce, neuronauce i informatyce, i to ta nowa perspektywa ożywiła zainteresowanie badaczy umysłem, który miał na nowo stać się przedmiotem badań.
To przeniesienie obszaru zainteresowań w nauce psychologicznej nosi miano „rewolucji kognitywnej” czy „poznawczej” (Miller, 2003). W 1967 roku został wydany pierwszy podręcznik autorstwa Ulrica Neissera pt. Psychologia poznawcza, który stał się podstawową lekturą dla zwolenników nowego podejścia (Thorne i Henley, 2005).
Mimo że żadnej konkretnej osobie nie przypisuje się rozpoczęcia tej rewolucji, to w pierwszych latach rozwoju tego ruchu jednym z najbardziej wpływowych propagatorów kongitywizmu był Noam Chomsky (ur. 1928) (Ilustracja 1.9). Chomsky, amerykański lingwista i filozof, profesor językoznawstwa, nie był zadowolony z tego, że behawioryzm miał tak znaczący wpływ na psychologię. Uważał, że uczynienie z zachowania centralnego punktu zainteresowań psychologii było podejściem krótkowzrocznym oraz że ta dziedzina nauki powinna na nowo zająć się badaniem kwestii związanych z funkcjonowaniem umysłu. Według Chomsky'ego tylko w ten sposób psychologia mogła w jakiś sposób przyczynić się do zrozumienia ludzkiego zachowania (Miller, 2003).
Psychologia europejska nigdy nie była pod takim wpływem behawioryzmu jak amerykańska, a co za tym idzie, rewolucja poznawcza przyczyniła się do ponownego nawiązania porozumienia między psychologami z Europy i z Ameryki. Co więcej, psychologowie zaczęli współpracować z badaczami z innych dziedzin, m.in. antropologami, lingwistami, informatykami i neuronaukowcami. To interdyscyplinarne podejście zyskało miano „nauk kognitywistycznych”, a jego wpływ i znaczenie dla tej perspektywy badawczej są nadal zauważalne we współczesnej psychologii (Miller, 2003).
Poznaj szczegóły
Psychologia feministyczna
Nauka psychologii miała zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ na ludzki dobrostan. Dominacja w zachodnim świecie naukowym białych mężczyzn spowodowała, że także psychologia w swoich wczesnych stadiach rozwijała się w kontekście uprzedzeń tych naukowców, co skutkowało dyskryminacją członków społeczeństwa, którzy nie byli mężczyznami ani nie mieli jasnej skóry. Kobiety, członkowie mniejszości etnicznych oraz osoby o nieheteronormatywnej orientacji seksualnej doświadczali trudności w wejściu do świata nauki psychologicznej, a co za tym idzie, byli pozbawieni możliwości wniesienia swojego wkładu w jej rozwój, a tym samym w społeczeństwo, w którym żyli i pracowali.
Osoby te doświadczały dyskryminacji także z powodu postaw prezentowanych przez białych przedstawicieli nauki płci męskiej. Do lat 60. XX wieku psychologia była w znacznej mierze dziedziną, w której kobiety były praktycznie nieobecne (Crawford i Marecek, 1989). Niewielu kobietom udawało się praktykować w dziedzinie psychologii, przez co miały one niewielki wkład w jej rozwój. Co więcej, uczestnikami doświadczeń psychologicznych byli w znacznej większości mężczyźni, przez co nie brano pod uwagę różnic międzypłciowych w badaniach psychologicznych, a kobiety nie były wystarczająco ciekawym obiektem zainteresowań badawczych.
Artykuł autorstwa Naomi Weisstein, opublikowany po raz pierwszy w 1968 roku (Weisstein, 1993), stał się zalążkiem rewolucji feministycznej w psychologii, została w nim skrytykowana psychologia jako nauka. Autorka szczególnie krytycznie oceniła psychologów mężczyzn za opracowanie psychologii kobiet przez pryzmat męskich uprzedzeń i bez przeprowadzenia adekwatnych badań w celu weryfikacji cech psychologicznych przypisywanych przez nich kobietom.
Weisstein podała przykłady wypowiedzi uznanych psychologów z lat 60. XX wieku, takich jak Brunon Bettleheim: „...należy przede wszystkim zdać sobie sprawę, że o ile kobiety chcą być dobrymi naukowcami czy inżynierami, to czego chcą najbardziej, to być towarzyszkami mężczyzn i matkami”. Krytyka opublikowana przez Weisstein stanowiła podbudowę psychologii feministycznej, która zrodziła się niedługo później. Nurt ten miał na celu uwolnić się od maskulinizacji wiedzy na temat psychologii kobiet i oddać należny im głos w rozwoju tej nauki.
Crawford i Marecek (1989) wyróżniają kilka postulatów w rozwoju psychologii, które można zbiorczo nazwać psychologią feministyczną. Jej celem jest ponowna ocena i odkrycie wpływu kobiet na historię psychologii, badanie różnic między płciami oraz kwestionowanie postaw maskulinizacyjnych, które nie mogą wpływać na podejście do wiedzy i do nauki.
Kobiety w psychologii
Kobiety wnosiły wkład w psychologię od momentu jej powstania jako kierunku studiów. Margaret Floy Washburn (1871-1939) była pierwszą kobietą, która uzyskała stopień doktora psychologii (1894 rok). Prowadziła badania eksperymentalne nad zachowaniem zwierząt oraz nad percepcją mowy. Jest autorką The Animal Mind: A Textbook of Comparative Psychology (1908 rok), książki stanowiącej podsumowanie kilkudziesięciu lat jej doświadczenia naukowego. Dzieło opisuje liczne czynności poznawcze, poczynając od zmysłów i percepcji, w tym słuchu, wzroku, kinestetyki i dotyku. Późniejsze rozdziały książki koncentrują się na świadomości i wyższych procesach psychicznych. Jednak głównym tematem książki jest zachowanie zwierząt.
Inna psycholożka, Mary Whiton Calkins (1863-1930), zaczynała pracę jako nauczycielka greki w uczelni dla kobiet Wellesley College, wkrótce potem jednak poświęciła się psychologii - założyła w college'u laboratorium badań psychologicznych. W czasie studiów psychologii na Uniwersytecie Harvarda współpracowała z Williamem Jamesem i Hugo Münsterbergiem (1863-1917), pracę naukową na temat pamięci pisała pod kierunkiem Williama Jamesa. Zajmowała się procesami zapamiętywania, m.in. prawem początku i końca w przypominaniu (Madigan i O’Hara, 1992). Opracowała technikę pamięciową skojarzeń parzystych (dziś zwanych łańcuchowymi). Technika ta polega na zapamiętywaniu informacji za pomocą siły „żywych obrazów” tworzonych w umyśle, które składają się na oryginalną historyjkę, ułatwiającą przypomnienie sobie wszystkiego w odpowiedniej kolejności. Narzędziem generowania interesujących opowieści jest wyobraźnia i skojarzenia. Zainteresowania Calkins obejmowały także teorię psychologiczną, a konkretnie wpływ strukturalizmu i funkcjonalizmu na obraz samego siebie człowieka (self psychology) (Calkins, 1906).
Mary Cover Jones (1897-1987) była psychologiem rozwojowym oraz pionierką terapii behawioralnej. Przeprowadziła badanie, które uważała za kontynuację rozpoczętego przez Johna Broadusa Watsona studium Małego Alberta (o tym badaniu dowiesz się w rozdziale dotyczącym nauki). Jones zastanawiała się, czy techniki używane przez Watsona, mogłyby być użyte w przeciwnym celu, tj. nie w wywoływaniu, ale w uwalnianiu dzieci od strachu. Idąc dalej tym tokiem rozumowania, przeprowadziła badanie znane jako studium Małego Piotrusia, gdzie wykorzystała prawa uczenia się i habituacji do wyleczenia 3-letniego chłopca, Piotrusia, z jego silnego lęku przed królikami (Jones, 1924). Tym samym jest pionierką techniki systematycznej desensytyzacji, używanej do dziś z powodzeniem w terapiach różnego rodzaju fobii.
Postaci wybitnych kobiet w psychologii było więcej, by wymienić tylko psychoanalityczki Karen Horney (1885-1952), Annę Freud (1895-1982) i Melanie Klein (1882-1960). Karen Horney była niemiecką psychoanalityczką i lekarzem psychiatrą, najbardziej popularną przedstawicielką koncepcji psychodynamicznych, współtwórczynią neopsychoanalizy. W 1932 roku wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych, gdzie wraz z Erichem Frommem założyła Amerykański Instytut Psychoanalityczny. W swoich pracach podkreślała społeczno-kulturowe uwarunkowania rozwoju osobowości i zaburzeń, dystansując się od biologizmu koncepcji Zygmunta Freuda. Jej najsłynniejsze dzieło to Neurotyczna osobowość naszych czasów (1937).
Anna Freud, to najmłodsza córka Zygmunta i Marty Freudów, austriacko-brytyjska terapeutka dziecięca, członek Wiedeńskiego Instytutu Psychoanalizy od roku 1922 i jego dyrektorka w latach 1925-1938. Rozwinęła teorię psychoanalityczną swego ojca, koncentrując się na psychologii ego i mechanizmach obronnych osobowości.
Melanie Klein to brytyjska psycholog i psychoanalityk pochodzenia austriackiego. Znacząco rozwinęła techniki pracy terapeutycznej z dziećmi, która miała wpływ na psychologię dziecka i współczesną psychoanalizę. Była główną przedstawicielką nurtu teorii relacji z obiektem w Wielkiej Brytanii.
Z polskich psycholożek wymienić można: Józefę Joteyko (1866-1928), Marię Grzegorzewską (1897-1967) oraz Alinę Szemińską (1907-1986). Józefa Joteyko była polską psycholożką, pedagożką oraz fizjolożką, wraz z Marią Grzegorzewską była współtwórczynią Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej w Warszawie (istnieje do dziś, obecnie pod nazwą Akademii Pedagogiki Specjalnej-APS). Była przewodniczącą belgijskiego towarzystwa neurologicznego oraz wielokrotną laureatką Paryskiej Akademii Nauk.
Maria Grzegorzewska to polska pedagożka, psycholożka, profesor, uważana za twórczynię pedagogiki specjalnej w Polsce. Naczelnym hasłem jej (i założonego przez nią instytutu) było: „Nie ma kaleki – jest człowiek”). Do końca życia łączyła pracę naukową, dydaktyczną, praktyczną oraz administracyjną. Kierowała Państwowym Instytutem Pedagogiki Specjalnej, Państwowym Instytutem Nauczycielskim oraz Katedrą Pedagogiki Specjalnej Uniwersytetu Warszawskiego.
Alina Szemińska była polską psycholożką, pedagożką, wykładowczynią Uniwersytetu Warszawskiego. Wraz z Jeanem Piagetem (1896-1980) prowadziła badania nad zdolnościami dzieci do budowy reprezentacji mentalnych, niezależnie od obiektów, ich różnorodności, a także ich właściwości percepcyjnych. Po dramatycznych przejściach wojennych, pobycie w getcie, więzieniu gestapo oraz w nazistowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz, po wojnie zajęła się pracą z dziećmi, tj. poradnictwem psychologicznym. Od 1947 roku wykładała w Instytucie Pedagogiki w Warszawie, a pięć lat później objęła tam kierownictwo Zakładu Psychologii. Od roku 1956 Szemińska pracowała na Wydziale Pedagogicznym UW (przemianowanym w 1969 roku na Wydział Psychologii i Pedagogiki, a w roku 1981 wyodrębnionym jako Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego) na stanowisku zastępcy profesora, a później – starszego wykładowcy. Prowadziła wykłady z psychologii rozwojowej i seminarium magisterskie.
Więcej o wybitnych kobietach w psychologii możesz dowiedzieć się z książki Volkmann-Raue i Lucka Najwybitniejsze kobiety w psychologii XX wieku.
Psychologia wielokulturowa
Kultura ma ogromny wpływ zarówno na indywidualnego człowieka, jak i na psychologię jako dziedzinę nauki (by wymienić tylko dziedzinę psychologii społecznej), choć skutki oddziaływania kultury na psychologię nie zostały dotąd dogłębnie zbadane. Istnieje ryzyko, że teorie psychologiczne oraz dane zgromadzone w badaniach z udziałem osób białych i ze świata zachodniego mogą nie mieć zastosowania wobec ludzi i grup społecznych wywodzących się z innych kultur (Betancourt i López, 1993).
Jedną z trudności, z którą musi mierzyć się psychologia międzykulturowa, jest to, że w ramach poszukiwania różnic między cechami psychologicznymi charakterystycznymi dla różnych kultur konieczne jest odejście od zastosowania wyłącznie prostej statystyki opisowej (Betancourt i López, 1993). Oznacza to, że dziedzina ta nadal pozostaje nauką o charakterze opisowym, a nie poszukującą przyczyn i skutków.
Za przykład niech posłuży badanie Franko i współpracowników (2012) nad charakterystyką osób szukających terapii z powodu zaburzeń odżywiania (napadowego objadania się). Badano przedstawicieli trzech społeczności etnicznych: Latynosów, Afroamerykanów i białych Amerykanów. Wykazano, że pacjenci latynoscy zgłaszali najsilniejsze objawy napadowego objadania się spośród wszystkich grup, biali Amerykanie przeżywali najsilniejszy stres związany z wagą i wyglądem ciała, Afroamerykanie z kolei mieli najwyższe wskaźniki w próbach kontroli jedzenia (Franko et al., 2012). Wykazano istnienie znacznych różnic między tymi grupami etnicznymi pacjentów w przebiegu i charakterystyce ich zaburzeń odżywiania, ale badanie nie jest w stanie powiedzieć nic nt. przyczyn tych różnic, poza konkluzją, że owszem, istnieją.
Psychologowie międzykulturowi rozwinęli teorie i badania nad charakterystyką różnych populacji, często odmienną, mimo iż ich przedstawiciele zamieszkują ten sam kraj. Rozwinięto także porównania funkcjonowania psychologicznego populacji z różnych państw. Jako przykład można tu chociażby wymienić badania nad przeżywaniem traumy i objawami stresu traumatycznego u przedstawicieli różnych kultur (Schnyder et al., 2016).
W 1920 roku Cecil Sumner (1895-1954) zapisał się w historii jako pierwszy Afroamerykanin, który zdobył tytuł doktora psychologii w Stanach Zjednoczonych. Sumner był także założycielem programu studiów psychologicznych na Uniwersytecie Howarda, który wykształcił nowe pokolenie afroamerykańskich psychologów (Black et al., 2004). Znaczna część pracy i wkładu tych psychologów poświęcona była testowaniu inteligencji oraz promowaniu innowacyjnych metod edukacji, dostosowanych do dzieci z różnych środowisk kulturowych. Przykładowo, amerykański psycholog George Isidore Sánchez (1906-1972) zwracał uwagę, że różnice językowe i kulturowe nie pozwalają dzieciom z kultur odmiennych niż biała osiągać adekwatnych wyników w nauce i w testach inteligencji. Sánchez rozwijał swoje teorie podczas pracy na Uniwersytecie w Teksasie, a także wdrażał adekwatne metody edukacji dla dzieci z różnych środowisk (Black et al., 2004).
Dwoje innych uznanych afroamerykańskich badaczy i psychologów to Mamie Philips Clark (1917-1983) i jej mąż Kenneth Clark (1903-1983). Najbardziej znane z ich badań to te przeprowadzone na dzieciach pochodzenia afroamerykańskiego z wykorzystaniem lalek. Badania te dowiodły istnienia kontrastu między afroamerykańskimi dziećmi uczęszczającymi do wydzielonych dla nich szkół w Waszyngtonie a tymi uczęszczającymi wspólnie z białymi dziećmi do integracyjnych szkół w Nowym Jorku. W eksperymencie wykorzystywano dwie identyczne lalki różniące się jedynie kolorem skóry i włosów. Jedna lalka była biała z żółtymi włosami, a druga była brązowa z czarnymi włosami. Dziecku zadawano pytania dotyczące lalek, np. którą lalką chciałoby się pobawić, która z nich jest ładna, która mu się nie podoba etc. Eksperyment wykazał wyraźną preferencję dla białej lalki wśród wszystkich dzieci biorących udział w badaniu. Odkrycia te ujawniły tzw. zinternalizowany (uwewnętrzniony) rasizm u dzieci afroamerykańskich oraz poczucie nienawiści do siebie, poczucie to było silniejsze wśród dzieci poddanych segregacji niż wśród uczęszczających do szkół integracyjnych. Prace Clarków miały istotny wpływ na rozstrzygnięcie w słynnej sprawie Brown kontra Rada Edukacji i orzeczenia Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych, że zasada segregacji rasowej w edukacji publicznej była niekonstytucyjna. Wnioski płynące z badań Clarków znalazły zastosowanie w działaniach opieki społecznej, a samo małżeństwo założyło pierwszą poradnię wychowawczą dla dzieci w Harlemie (American Psychological Association, 2019).
Posłuchaj podcastu poniżej na temat badań prowadzonych przez Clarków i ich wpływu na rozstrzygnięcie sprawy prowadzonej przed Sądem Najwyższym.
Sięgnij po więcej
Posłuchaj podcastu o wpływie badań psychologów afroamerykańskich na słynną sprawę z dziedziny praw obywatelskich Brown kontra Rada Edukacji.