Współczesna psychologia to szeroka i zróżnicowana dziedzina nauki, na którą wpływ miały wszystkie historyczne nurty opisane w poprzednim podrozdziale. W tym podrozdziale znajdziesz przegląd głównych nurtów psychologii współczesnej przedstawionych w kolejności, w jakiej są one omawiane dalej w niniejszym podręczniku. Nie jest to katalog zamknięty, ale wystarczający do zapoznania się z podstawowymi obszarami badań psychologicznych i praktyki dzisiejszych psychologów.
Psychobiologia i psychologia ewolucyjna
Jak sugeruje nazwa, psychobiologia (ang. biopsychology) bada wpływ biologii na nasze zachowanie. Psychobiologia jest szeroką dziedziną nauki, wielu psychobiologów stawia sobie za cel zrozumienie, w jaki sposób budowa i funkcjonowanie układu nerwowego są powiązane z zachowaniem (Ilustracja 1.10). Często łączą oni strategie badawcze stosowane zarówno w psychologii, jak i w fizjologii (Carlson, 2013).
Zainteresowania badawcze psychobiologów obejmują szereg zagadnień, m.in. narządy zmysłów, układ ruchu, sen, zmiany fizjologiczne i behawioralne w wyniku zażywania i nadużywania narkotyków, działanie układu trawiennego, układu rozrodczego, rozwój neurologiczny, plastyczność układu nerwowego i biologiczne korelacje zaburzeń psychicznych. Ze względu na bardzo szeroką tematykę psychobiologii w jej badania zaangażowani są specjaliści z różnych dziedzin (biolodzy, lekarze, fizjolodzy i chemicy). Takie interdyscyplinarne podejście do badań układu nerwowego (głównie centralnego układu nerwowego) nazywane jest neuronauką. Łączy w sobie wiedzę medyczną, biologiczną, biochemiczną, biofizyczną, informatyczną i psychologiczną. Psychobiologia jest jedną z powiązanych z nią dziedzin (Carlson, 2013).
O ile psychobiologia koncentruje się przede wszystkim na fizjologicznych przyczynach zachowań człowieka lub innych organizmów, o tyle psychologia ewolucyjna zajmuje się badaniem podstawowych przyczyn warunkujących zachowania. Jako podstawowe przyczyny zachowania możemy wskazać optymalne przystosowanie się i funkcjonowanie organizmu w jego środowisku, a także reprodukcję. Wskaźnikiem adaptacji do środowiska będzie m.in. dane zachowanie czy cecha anatomiczna, przekazywane następnym pokoleniom w genach.
Badanie zachowania w kontekście ewolucji ma swoje początki w teorii Karola Darwina (1809-1882), jednego z twórców teorii ewolucji. Darwin miał świadomość tego, że zachowanie musi mieć charakter adaptacyjny i temu tematowi poświęcił swoje książki Pochodzenie człowieka (1871) oraz O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt (1872).
Psychologia ewolucyjna (ang. evolutionary psychology), a w szczególności psychologia ewolucyjna człowieka powraca do łask w ostatnich dekadach. Aby podlegać ewolucji w drodze doboru naturalnego, dane zachowanie musi mieć konkretne podłoże genetyczne. Ogólnie rzecz biorąc, oczekujemy, że jeśli dane zachowanie jest uwarunkowane genetycznie, to we wszystkich kulturach ludzkich powinno ono być wyrażane podobnie, ponieważ różnice genetyczne między poszczególnymi populacjami ludzkimi są niewielkie.
Podejście przyjęte przez większość psychologów ewolucyjnych zakłada, że da się przewidzieć skutek zachowania w określonej sytuacji w oparciu o teorię ewolucji, tj. przydatność takiego zachowania dla przetrwania, a następnie jego powielenie w drodze doboru naturalnego. Psychologowie ewolucyjni prowadzą obserwacje i eksperymenty w celu weryfikacji, czy skutki takich zachowań odpowiadają tym wskazanym w teorii ewolucji. Warto mieć świadomość, że tego rodzaju badania nie dają wiarygodnych dowodów na to, że zachowania mają charakter adaptacyjny, ponieważ brakuje w nich danych na temat tego, czy określone zachowanie jest uwarunkowane genetycznie, a nie tylko kulturowo (Endler, 1986). Dowiedzenie, że jakaś cecha, w szczególności występująca u ludzi, jest skutkiem działania teorii doboru naturalnego, to niezwykle trudne zadanie. Być może właśnie dlatego niektórzy psychologowie ewolucyjni zazwyczaj przyjmują założenie a priori, że zachowania, które badają, są uwarunkowane genetycznie (Confer et al., 2010).
Jedną ze słabości psychologii ewolucyjnej jest to, że nasze cechy uległy ewolucji pod wpływem oddziaływania pewnych czynników środowiskowych i społecznych występujących na przestrzeni dziejów (kilkanaście tysięcy lat), a nie posiadamy pełnej wiedzy na temat tego, co to były za czynniki. Z tego względu przewidywanie, które z zachowań mają charakter adaptacyjny, jest niezwykle trudne. Cechy behawioralne niekoniecznie są cechami adaptacyjnymi w warunkach dzisiejszych, choć mogły mieć taki charakter w warunkach występujących w przeszłości.
Istnieje wiele obszarów związanych z zachowaniem ludzkim, dla których można znaleźć odpowiedź w historii ewolucji. Są to między innymi: pamięć, dobór partnerów, relacje między krewnymi, przyjaźń i współpraca, rodzicielstwo, organizowanie się społeczności i pozycja w społeczeństwie (Confer et al., 2010).
Psychologowie ewolucyjni zaobserwowali, że między ludźmi istnieją wyraźne międzykulturowe podobieństwa w zakresie oczekiwań. Przykładowo, w badaniu dotyczącym preferencji w wyborze partnera prowadzonym na grupie kobiet i mężczyzn należących do 37 różnych kręgów kulturowych, Buss (1989) odkrył, że dla kobiet ważniejszy był potencjał zarobkowy przyszłego partnera, podczas gdy mężczyźni uważali za istotniejsze czynniki związane z potencjałem rozrodczym (młodość i atrakcyjność). Generalnie założenia badawcze były porównywalne z założeniami teorii ewolucyjnych, choć zaobserwowano różnice pomiędzy przedstawicielami niektórych kręgów kulturowych.
Doznania i percepcja
Badacze zainteresowani fizjologią i psychologią postrzegania rzeczywistości zajmują się badaniem wrażeń zmysłowych (ang. sensation) oraz spostrzegania (ang. perception) (Ilustracja 1.11). Badania nad wrażeniami (doznaniami) i spostrzeganiem (percepcją) są w znacznym stopniu interdyscyplinarne. Wyobraź sobie, że idziesz między budynkami, udając się na kolejne zajęcia. Otaczają cię widoki, dźwięki, odczuwasz zapachy, możesz dotknąć budynku, drzewa i poczuć ich fakturę. Doświadczasz również doznań związanych z temperaturą powietrza, ponadto idąc, utrzymujesz równowagę ciała. Te wszystkie czynniki leżą w zakresie zainteresowań badacza zajmującego się tematyką doznań i percepcji.
W jednym z dalszych rozdziałów podręcznika, w którym znajduje się omówienie wyników badań nad doznaniami i percepcją, dowiesz się też, że sposób odbierania świata nie jest tylko prostą sumą informacji sensorycznych, jakie do nas docierają. Nasze doświadczenie (percepcja) ma bardzo złożony charakter, a wpływ na nie mają różne czynniki, m.in. to, na czym skupiamy uwagę w danej chwili, nasze wcześniejsze doświadczenia, a nawet krąg kulturowy, z jakiego się wywodzimy.
Psychologia poznawcza
W poprzednim podrozdziale była już mowa o tym, że rewolucja poznawcza (kognitywna) miała ogromny wpływ na psychologów i skłoniła ich do powrotu do badań nad definicyjnym zagadnieniem psychologii, tj. badania umysłu i procesów poznawczych leżących u podstaw zachowań (po dominacji behawioryzmu, który zajmował się tylko zachowaniem). Psychologia poznawcza (ang. cognitive psychology) to obszar psychologii, który zajmuje się badaniem procesów poznawczych, czyli percepcji oraz procesów myślowych, oraz ich związku z naszymi działaniami. Podobnie do psychobiologii, psychologia poznawcza obejmuje szeroki zakres tematyczny i często w ramach tej dziedziny dochodzi do współpracy osób specjalizujących się w różnych dyscyplinach naukowych. Właśnie dlatego ukuto termin „kongnitywistyka” – w celu opisania interdyscyplinarnego charakteru tej dziedziny badawczej (Miller, 2003). Kognitywistyka zajmuje się obserwacją i analizą działania zmysłów, fizjologii mózgu i funkcjonowania umysłu, w szczególności ich modelowaniem. Znajduje się na pograniczu wielu dziedzin (psychologii poznawczej, neurobiologii, filozofii umysłu, sztucznej inteligencji, lingwistyki, logiki i fizyki).
Psychologowie poznawczy zajmują się m.in. funkcjonowaniem uwagi, rozwiązywaniem problemów, używaniem języka i funkcjonowaniem pamięciowym. Podejścia stosowane w badaniach tych kwestii są równie zróżnicowane. W związku z tym psychologia poznawcza została omówiona w więcej niż tylko jednym rozdziale podręcznika. Inne aspekty związane z psychologią poznawczą znajdziesz w dalszych rozdziałach poświęconych procesom myślowym, pamięci, rozwoju życia człowieka, psychologii społecznej i psychoterapii.
Psychologia rozwojowa
Psychologia rozwojowa (ang. developmental psychology) to dziedzina psychologii zajmująca się rozwojem człowieka w ciągu jego życia. Psychologów specjalizujących się w psychologii rozwojowej interesują procesy powiązane z dojrzewaniem fizycznym i psychicznym. Przedmiotem ich badań są zmiany fizyczne zachodzące w organizmie ludzkim z wiekiem oraz zmiany zachodzące w umiejętnościach poznawczych, rozumowaniu moralnym, zachowaniach społecznych i w przejawach funkcjonowania psychicznego człowieka.
Pierwsi psychologowie rozwojowi skupiali się przede wszystkim na obserwacji zmian podczas dojrzewania i dostarczyli nauce wielu ważnych informacji na temat różnic pomiędzy dziećmi a dorosłymi w zakresie umiejętności fizycznych, poznawczych czy społecznych. Przykładowo, badania prowadzone przez Jeana Piageta (1896–1980) (Ilustracja 1.12) dowiodły, że małe dzieci nie mają świadomości stałości przedmiotu. Pojęcie „stałości przedmiotu” odnosi się do zrozumienia, że fizyczne przedmioty istnieją dalej, nawet jeżeli je przed nami schowano. Gdyby pokazać dorosłej osobie zabawkę, a następnie schować ją za zasłoną, to osoba ta wiedziałaby, że zabawka nadal istnieje. Jednak małe dzieci zachowują się tak, jakby schowana zabawka przestała realnie istnieć. Nie ma przy tym zgody wśród badaczy odnośnie do wieku, w którym człowiek rozwija umiejętność rozumienia stałości przedmiotu; wskazywany jest przedział wiekowy między drugim a trzecim rokiem życia (Munakata et al., 1997).
Choć Piaget zajmował się zmianami poznawczymi zachodzącymi u człowieka w wieku dziecięcym i młodzieńczym, to coraz więcej psychologów rozwojowych opowiada się za rozszerzeniem badań na zmiany, których doświadczamy na dalszych etapach życia. Dzięki temu dowiadujemy się, jak zmieniały się całe populacje demograficzne w państwach rozwiniętych. Wraz ze stopniowym wzrostem długości życia człowieka, rośnie liczba osób w podeszłym wieku. Według danych GUS przybywa mieszkańców Polski w wieku 65 lat i starszych. W końcu 2019 roku ich liczba wyniosła ponad 8,4 mln, a ich udział w ogólnej populacji wzrósł do 21,9%. (wobec odpowiednio 5,7 mln, tj. niespełna 15 %, w 2000 r.). W 2050 roku Polska stanie się jednym z krajów w Europie o najbardziej zaawansowanym procesie starzenia się populacji. Osoby w wieku 65 lat i starsze będą w Polsce wówczas stanowiły 31,5% populacji (GUS, 2020).
Psychologia osobowości
Psychologia osobowości (ang. Personality psychology) zajmuje się badaniem stałej struktury psychicznej człowieka, tj. osobowości – stosunkowo stałych cech psychicznych, schematów myślenia czy wrażliwości psychicznej jednostki, które nadają względną spójność jej zachowaniu. W rozwój wczesnych teorii osobowości wnieśli wkład m.in. Zygmunt Freud, Abraham Maslow (była o nich mowa w podrozdziale o historii psychologii) oraz Gordon Allport (1897-1967). Badacze ci podjęli próbę wyjaśnienia, w jaki sposób następuje rozwój osobowości u człowieka. Freud był zdania, że osobowość jest wynikiem wewnętrznych konfliktów między świadomymi a nieświadomymi częściami umysłu, które zachodzą przez całe życie. W szczególności Freud twierdził, że człowiek przechodzi różne etapy rozwoju psychoseksualnego. Według tej teorii osobowość dorosłego tworzy się w wyniku rozwiązania różnych wewnętrznych konfliktów, które koncentrowały się wokół rozwoju psychoseksualnego i zmiany znaczenia stref erogennych (dostarczających przyjemności): od oralnych (u niemowlęcia) do genitalnych (u dorosłego człowieka). Podobnie do wielu teorii Freuda i ta koncepcja budziła kontrowersje i nie została w żaden sposób udowodniona naukowo (Person, 1980).
W ostatnich latach badania dotyczące osobowości przyjęły bardziej ilościowy charakter. Mniej skupiają się na wyjaśnianiu sposobów, w jaki rozwija się osobowość człowieka, bardziej zaś na rozpoznaniu cech osobowości (ang. personality traits): na pomiarach tych cech (np. ekstrawersji) oraz określaniu ich interakcji w celu przewidzenia zachowania człowieka w danej sytuacji. Bada się na przykład wpływ interakcji wysokiego poziomu ekstrawersji i wysokiego poziomu ugodowości na zachowania asertywne.
Cechy osobowości to relatywnie trwałe schematy myślowe i schematy zachowań. Na przestrzeni lat powstały różne teorie mające określić liczbę cech wchodzących w skład opisu osobowości. Obecnie dominuje pogląd, że do zbadania różnych wariantów osobowości ludzkiej wystarcza pięć wymiarów cech. Te wymiary osobowości nazywa się „Wielką piątką” lub pięcioczynnikowym modelem osobowości (ang. Five Factor Model). Te pięć cech osobowości wyróżniono na podstawie wieloletnich analiz dostępnych danych naukowych oraz zastosowania skomplikowanych modeli statystycznych. Obejmują one sumienność, ugodowość, neurotyczność, otwartość na doświadczenie i ekstrawersję (Ilustracja 1.13). Każda z tych cech okazuje się stosunkowo niezmienna przez cały okres życia człowieka (np. Rantanen et al., 2007; Soldz i Vaillant, 1999; McCrae i Costa, 2008) i jest uwarunkowana genetycznie (np. Jang et al., 1996).
Psychologia społeczna
Psychologia społeczna (ang. social psychology) zajmuje się interakcjami i relacjami między ludźmi. Badania psychologii społecznej obejmują szeroki zakres tematyczny, m.in. różnice w sposobach wyjaśniania naszych własnych zachowań w porównaniu z zachowaniami innych osób, uprzedzenia, atrakcyjność społeczną czy sposoby rozwiązywania konfliktów międzyludzkich. Psychologowie społeczni starają się także zbadać, jak obecność innych ludzi wpływa na nasze schematy myślowe i zachowanie.
Istnieje wiele ciekawych badań prowadzonych w obszarze psychologii społecznej i możesz o nich przeczytać w dalszych rozdziałach tego podręcznika. Na razie jednak omówimy jedno z najbardziej kontrowersyjnych badań psychologicznych w historii, mianowicie eksperyment Milgrama.
Stanley Milgram (1933–1984) to amerykański psycholog społeczny najbardziej znany ze swoich badań w obszarze uległości. W 1961 roku zbrodniarz nazistowski Adolf Eichmann oskarżony o popełnienie masowych zbrodni przeciw ludzkości stanął przed sądem. Wiele osób zastanawiało się, jak członkowie nazistowskiego aparatu terroru byli w stanie prowadzić swą zbrodniczą działalność na terenach okupowanych państw czy w licznych obozach koncentracyjnych. Wytłumaczenia, jakoby jedynie wykonywali rozkazy zwierzchników, nie brzmiały przekonująco. W tym czasie większość psychologów zgadzała się, że niewiele osób zadawałoby ból i cierpienie tylko dlatego, że otrzymały takie polecenie. Milgram postanowił przeprowadzić badanie w celu weryfikacji powyższego założenia (Ilustracja 1.14).
Milgram dowiódł, że niemal dwie trzecie badanych było skłonnych zadawać innemu człowiekowi wstrząsy elektryczne o śmiertelnym natężeniu tylko dlatego, że otrzymali takie polecenie od osoby, którą postrzegali jako autorytet (w tym przypadku była to osoba w kitlu laboratoryjnym). Jednocześnie warto pamiętać, że badani nie mieli możliwości wycofania się z badania. W rzeczywistości nikt w tym doświadczeniu nie ucierpiał – eksperyment Milgrama był sprytnym fortelem, bo w roli osób, którym badani mieli wymierzać kary, wystąpiły osoby współpracujące z Milgramem. Otrzymały one jasne i konkretne wytyczne co do swojego zachowania i reakcji, jakie miały prezentować w trakcie doświadczenia (Hock, 2009).
Niejako przy okazji badań Milgrama, które wiązały się z oszustwem i możliwością wywołania negatywnych skutków emocjonalnych u badanych, opracowano kodeks etyczny dla badaczy. Głównym celem wprowadzonych wytycznych było zapobieżenie sytuacjom, w których mogło dojść do wprowadzenia badanych w błąd, chyba że podanie prawdziwego celu eksperymentu mogłoby wpłynąć na jego wyniki (po przeprowadzeniu badania uczestnik musi jednak zostać poinformowany o jego prawdziwym celu – jest to tzw. procedura odkłamania). Wprowadzono także wymóg uzyskania świadomej zgody badanych na udział w eksperymencie.
Sam eksperyment Milgrama został poddany szerokiej analizie oraz krytyce, a jego późniejsze replikacje (oraz modyfikacje) zarówno potwierdziły tezy autora, jak i im zaprzeczyły. Więcej na ten temat możesz przeczytać choćby w artykule Voegels „The Milgram experiment: Its impact and interpretation” (2014).
Psychologia pracy i organizacji
Psychologia pracy i organizacji (ang. industrial-organizational psychology) to dziedzina psychologii, która zajmuje się zastosowaniem teorii psychologicznych, zasad i wyników badań w kontekście pracy oraz funkcjonowania organizacji. Psychologowie z taką specjalizacją często są angażowani do zadań związanych z zarządzaniem zasobami ludzkimi, strukturą organizacyjną i środowiskiem pracy. Firmy często korzystają z usług psychologów pracy i organizacji w procesach rekrutacyjnych oraz w celu stworzenia warunków pracy, które przełożą się na wysoką wydajność i skuteczność pracowników. Poza praktycznym zastosowaniem teorii w tym kontekście psychologia pracy i organizacji zajmuje się także badaniami naukowymi w środowisku pracy i organizacji (Riggio, 2013).
Psychologia zdrowia
Psychologia zdrowia (ang. health psychology) zajmuje się wpływem interakcji czynników biologicznych, psychologicznych i społeczno-kulturowych na zdrowie. To podejście nosi miano biopsychospołecznego modelu zdrowia (ang. biopsychosocial model) (Ilustracja 1.15). Celem pracy psychologów zdrowia jest pomaganie ludziom w osiągnięciu poprawy stanu zdrowia przez wywieranie wpływu na kształt polityki państwa w tym zakresie, prowadzenie działań edukacyjnych, interwencyjnych oraz badania naukowe. Psychologowie zdrowia mogą prowadzić badania nad związkami zdrowia z genetyką, zachowaniami, relacjami z innymi oraz stresem. Opracowują również metody pomagające ludziom w zmianie szkodliwych zdrowotnie wzorców zachowań (MacDonald, 2013).
Psychologia sportu i aktywności fizycznej
Psychologowie specjalizujący się w psychologii sportu i aktywności fizycznej (ang. sport and exercise psychology) zajmują się między innymi badaniem aspektów psychologicznych osiągania wyników sportowych, w tym motywacją i lękiem związanym ze startem w zawodach, a także wpływem aktywności sportowej na stan psychiczny i emocjonalny sportowców. Zainteresowania badawcze psychologii sportu wykraczają jednak poza zagadnienia sportu i wysiłku fizycznego, dotyczą bowiem także kwestii związanych z wydajnością psychiczną i fizyczną osób pracujących w trudnych warunkach, np. strażaków, żołnierzy, artystów performatywnych czy chirurgów.
Psychologia kliniczna
Psychologia kliniczna (ang. clinical psychology) to obszar psychologii, który koncentruje się na diagnostyce i leczeniu zaburzeń psychicznych oraz problematycznych zachowań. W związku z tym uważa się, że ma charakter bardziej praktyczny niż teoretyczny, jednak część psychologów klinicznych zajmuje się także prowadzeniem badań naukowych. Poradnictwo psychologiczne (ang. counseling psychology) to obszar psychologii, który koncentruje się na poprawie emocjonalnych, społecznych, zawodowych i pozostałych aspektów życia osoby zdrowej psychicznie. Nie należy mylić go z psychoterapią (tj. złożonym i specjalistycznym procesem leczenia zaburzeń psychicznych). Poradnictwo psychologiczne ma raczej charakter doraźny i krótkoterminowy (np. konkretne wskazówki wychowawcze dla rodziców agresywnego trzylatka, wskazówki polepszenia komunikacji dla pary w kryzysie etc.).
Jak wspomniano już wcześniej, teorie sformułowane przez Zygmunta Freuda i Carla Rogersa miały znaczny wpływ na kształt relacji pomiędzy terapeutą a pacjentem (od milczącej i wycofanej postawy terapeuty w psychoanalizie po otwartą i żywą postawę terapeuty humanistycznego). O ile pewne aspekty teorii psychoanalitycznych nadal znajdują zastosowanie w pracy terapeutycznej współczesnych psychoterapeutów wykształconych w nurcie terapii psychodynamicznej, to zaproponowane przez Rogersa podejście do terapii (ang. therapy) stawiające w centrum uwagi pacjenta miało duży wpływ na działalność psychologów klinicznych w ogóle. Obecnie większość szkół psychoterapeutycznych akcentuje znaczenie dobrej relacji terapeutycznej dla osiągnięcia zmiany w terapii, a jej elementami są takie cechy postawy terapeuty jak: wsparcie, empatia, zainteresowanie pacjentem i jego problemami, spójność i autentyczność – tj. wszystkie cechy postulowane przez Rogersa.
Na obecny kształt psychologii klinicznej wpływ wywarły także behawioryzm i rewolucja kognitywistyczna, przyczyniając się do rozwoju nurtu psychoterapii behawioralnej, psychoterapii poznawczej oraz psychoterapii poznawczo-behawioralnej (Ilustracja 1.16). Kwestie związane z diagnozą i leczeniem zaburzeń psychicznych i problematycznych schematów zachowań będą szczegółowo omówione w dalszej części podręcznika. Bez wątpienia psychologia kliniczna jest obszarem psychologii najczęściej obecnym w mediach popularnych i wiele osób błędnie zakłada, że zadania i praktyka psychologii to niemal wyłącznie praca z pacjentami i psychoterapia.
Psychologia sądowa
Psychologia sądowa (śledcza) (ang. forensic psychology) to obszar psychologii, w którym stosuje się dorobek naukowy i praktyczny psychologii w kwestiach związanych z wymiarem sprawiedliwości. Przykładowo psychologowie sądowi (i psychiatrzy sądowi) zajmują się oceną, czy dana osoba jest w stanie wziąć udział w postępowaniu sądowym, wydają opinię na temat stanu umysłowego oskarżonych w momencie popełnienia przestępstwa, pełnią rolę konsultantów w sprawach o ustalenie opieki nad dziećmi, doradzają w procesie wydawania wyroków i zaleceń korekcyjnych. Występują także jako konsultanci w sprawach, w których przesłuchiwani są naoczni świadkowie zbrodni oraz dzieci (American Board of Forensic Psychology, 2014). W tym kontekście pełnią rolę biegłych sądowych wzywanych przez sąd czy jedną ze stron do opracowania ekspertyzy na podstawie przeprowadzonych badań i swojego doświadczenia zawodowego. Psychologowie zatrudniani jako biegli sądowi muszą mieć specjalistyczną wiedzę prawniczą na temat działania systemu prawa i na temat zasad wydawania opinii w kontekście sądowym, a nie tylko w ramach psychologii. Profilerzy kryminalni to z kolei mały odsetek psychologów, którzy współpracują z organami ścigania w charakterze konsultantów, np. tworzą profil osobowości, motywów i możliwych dalszych zachowań sprawcy przestępstwa.