Cel dydaktyczny
- opisywać model kwantowego oscylatora kwantowego;
- określać różnice między klasycznym a kwantowym oscylatorem harmonicznym;
- wyjaśniać zagadnienia fizyczne, które są wspólne dla oscylatora klasycznego i kwantowego.
Przykłady oscylatorów możemy znaleźć z łatwością w naturze, będą to choćby fale elektromagnetyczne, drgające cząstki i lekko kołysząca się na wietrze gałąź. W poprzednich rozdziałach wykorzystywaliśmy mechanikę newtonowską do opisu makroskopowych oscylacji, jak klocek na sprężynie czy proste wahadło. W tym rozdziale zajmiemy się oscylacjami z punktu widzenia mechaniki kwantowej, a zaczniemy od przypomnienia klasycznego oscylatora harmonicznego.
Klasyczny oscylator harmoniczny
Prostym oscylatorem harmonicznym nazwiemy cząstkę lub układ, oscylujące harmonicznie wokół punktu równowagi, jak ciało na sprężynie. W tym podrozdziale będziemy się zajmować jedynie jednowymiarowymi oscylacjami. Rozważmy więc ciało oscylujące wokół pewnego punktu równowagi . W mechanice klasycznej na cząstkę działa siła sprężystości dana wzorem , gdzie jest przemieszczeniem cząstki względem punktu równowagi. Ruch odbywa się między dwoma maksymalnymi wychyleniami , gdzie oznacza amplitudę drgań. Położenie ciała zmienia się okresowo w czasie z prędkością kątową , która zależy od masy oscylatora i stałej sprężystości . Zależność opisującą przemieszczenie możemy zapisać jako
Całkowita energia oscylatora jest sumą jego energii kinetycznej i energii potencjalnej
W punktach maksymalnego wychylenia prędkość oscylatora spada do zera, a więc energia oscylatora jest wtedy równa energii potencjalnej: . Graficzną reprezentacją energii potencjalnej w funkcji położenia jest parabola (Ilustracja 7.14). Energia potencjalna jest funkcją kwadratową zależną od , mierzoną w odniesieniu do punktu równowagi, w którym przyjmuje wartość równą zero. Na tym samym rysunku przerywaną linią zaznaczony jest przebieg całkowitej energii oscylatora. Możemy łatwo wydedukować, że energia kinetyczna będzie różnicą energii całkowitej i potencjalnej.
Ruch klasycznego oscylatora harmonicznego jest ograniczony do przedziału, w którym energia kinetyczna przyjmuje wartości dodatnie. Oznacza to, że oscylator harmoniczny nigdy nie wychyli się dalej niż wynosi jego amplituda, od której zależy też jego maksymalna energia. Najmniejsza możliwa energia klasycznego oscylatora harmonicznego wynosi zero i odpowiada sytuacji, gdy ciało spoczywa w punkcie równowagi. Gdy ciało oscyluje, niezależnie od tego, czy są to duże, czy małe oscylacje, najdłużej znajduje się w punktach maksymalnego wychylenia, gdzie jego prędkość spada do zera, a następnie zmienia zwrot. Prawdopodobieństwo znalezienia ciała w tych punktach jest więc największe, a najmniejsze w punkcie równowagi, gdzie ciało ma największą prędkość (zauważmy, że to stwierdzenie nie odnosi się do minimalizacji energii, a do prędkości samego ciała).
Kwantowy oscylator harmoniczny
Model klasycznego oscylatora, choć prosty, nie jest uniwersalny. Nie możemy go wykorzystać np. do opisania drgań cząstek dwuatomowych, gdzie efekty kwantowe mają duże znaczenie. Pierwszym krokiem do formalizmu kwantowego jest wykorzystanie klasycznego wyrażenia , aby uniknąć sformułowania stałej sprężystości między atomami. Dzięki temu energia potencjalna może zostać zapisana jako
Łącząc to wyrażenie z zależnym od czasu równaniem Schrödingera, otrzymujemy
Do rozwiązania tego równania, a więc do znalezienia dozwolonych poziomów energetycznych i odpowiadających im funkcji falowych , wymagamy symetrii funkcji falowych wokół (dno studni potencjału) oraz aby były one możliwe do znormalizowania. Te warunki zapewniają skończoność gęstości prawdopodobieństwa po scałkowaniu na przedziale od do . Rozwiązanie tego równania wykracza poza program niniejszego podręcznika, przejdziemy więc od razu do gotowych rozwiązań
Funkcje falowe odpowiadające tym energiom (stany stacjonarne lub stany o określonej energii) wynoszą
gdzie , jest stałą normalizacji, a to wielomian stopnia ; wielomiany te nazywane są też wielomianami Hermite’a. Pierwsze wielomiany Hermite’a mają postać
Kilka przykładowych funkcji zostało zamieszczonych na Ilustracji 7.15. Wraz ze wzrostem głównej liczby kwantowej rozwiązania oscylują między parzystymi i nieparzystymi funkcjami wokół .
Przykład 7.10
Klasyczny przedział oscylacji harmonicznych
Obliczmy amplitudę oscylacji klasycznego oscylatora harmonicznego o energii równej energii kwantowego oscylatora o liczbie kwantowej .Strategia rozwiązania
Aby obliczyć amplitudę, musimy przyrównać energię klasyczną do energii kwantowej .Rozwiązanie
OtrzymujemyZnaczenie
Wraz ze wzrostem liczby kwantowej energia oscylatora, a co za tym idzie także amplituda oscylacji rosną o pewną wartość. Dla dużych amplituda staje się w przybliżeniu proporcjonalna do pierwiastka kwadratowego z liczby kwantowej.Z tego przykładu możemy wyciągnąć kilka ciekawych wniosków. W przeciwieństwie do klasycznego oscylatora zmierzone wartości energii oscylatora kwantowego mogą przyjmować jedynie określone wartości (Równanie 7.76). Co więcej, w przeciwieństwie do przypadku cząstki kwantowej w pudełku poziomy energetyczne są jednakowo od siebie oddalone
Gdy cząstka będąca częścią takiego układu przejdzie z wyższego poziomu energetycznego na niższy, najmniejsza porcja energii emitowanego fotonu wynosi . Podobnie gdy cząstka przechodzi z niższego na wyższy poziom energii, najmniejsza możliwa energia, jaką może ona zaabsorbować, jest równa . Kwantowy oscylator harmoniczny może absorbować i emitować jedynie wielokrotności tego kwantu energii. Jest to zgodne z przewidywaniami Plancka w związku z problemem promieniowania ciała doskonale czarnego.
Przykład 7.11
Energia drgań cząstki chlorowodoru
Dwuatomowa cząsteczka HCl składa się z jednego atomu chloru i jednego atomu wodoru. Ponieważ atom chloru jest 35 razy cięższy od atomu wodoru, drgania cząsteczki HCl można przybliżyć za pomocą modelu, w którym atom Cl jest nieruchomy, a atom H drga wokół niego. Oscylacje te spowodowane są istnieniem oddziaływania międzyatomowego, które podlega prawu Hooka. Na widmie drgań chlorowodoru w podczerwieni linia charakterystyczna o najmniejszej częstotliwości występuje dla . Jakie są odległości pomiędzy poziomami energetycznymi drgań tej cząsteczki? Jaka jest stała sprężystości tego układu?Strategia rozwiązania
Linia charakterystyczna o najmniejszej częstotliwości odpowiada emisji fotonu o najniższej częstotliwości. Fotony te są emitowane, gdy molekuła przechodzi między sąsiednimi poziomami energetycznymi drgań. Zakładając, że poziomy energetyczne są równomiernie rozłożone, możemy wykorzystać Równanie 7.78 do obliczenia odległości między nimi. Przyjmujemy, że atom chloru jest nieskończenie ciężki, a atom wodoru o masie oscyluje wokół niego. Traktując ten układ jak klasyczny oscylator, otrzymamy stałą sprężystości ze wzoru .Rozwiązanie
Odległość między poziomami energetycznymi wynosiStała sprężystości jest równa
Znaczenie
Oddziaływanie międzyatomowe w cząstce HCl jest niezwykle silne. Wartości energii fotonów uwalnianych podczas przejścia między poziomami odpowiadają energii promieniowania podczerwonego. Jak zobaczymy w dalszej części rozdziału, przejścia między poziomami drgań cząstki dwuatomowej często towarzyszą przejściom rotacyjnym.Sprawdź, czy rozumiesz 7.8
Częstotliwość drgań dwuatomowej cząstki jodowodoru HI wynosi .
- Jaka jest stała sprężystości siły wiążącej atomy jodu i wodoru?
- Jaka jest najmniejsza możliwa częstotliwość emitowanego przez tę cząstkę fotonu?
Kwantowy oscylator różni się od klasycznego pod trzema względami:
Po pierwsze, stan podstawowy kwantowego oscylatora wynosi (w jednym wymiarze, podczas gdy w dwóch i trzech wymiarach wynosi odpowiednio i ), a nie zero, jak w przypadku najniższej możliwej energii układu klasycznego. Energia sprężystości oscylatora dwu- i trójwymiarowego wynosi i . Podobnie energie kinetyczne wynoszą odpowiednio oraz .
Po drugie, cząstka w potencjale kwantowego oscylatora harmonicznego może być znaleziona z niezerowym prawdopodobieństwem poza przedziałem . W klasycznym przypadku jest to niemożliwe energetycznie. Prawdopodobieństwo znalezienia cząstki kwantowej w stanie podstawowym, znajdującej się w przedziale wzbronionym, wynosi około .
Po trzecie, rozkład gęstości prawdopodobieństwa kwantowego oscylatora w stanie podstawowym jest największy pośrodku studni (). Oznacza to, że cząstka spędza najwięcej czasu pośrodku studni, co daje odwrotną sytuację niż w przypadku klasycznego oscylatora, dla którego największe prawdopodobieństwo znalezienia cząstki istnieje w punktach maksymalnego wychylenia.
Sprawdź, czy rozumiesz 7.9
Oblicz wartość oczekiwaną położenia cząstki w stanie podstawowym oscylatora harmonicznego, wykorzystując symetrię.
Charakter rozkładów gęstości prawdopodobieństwa w układach kwantowych zmienia się dla stanów wzbudzonych, upodabniając się do rozkładów klasycznych wraz ze wzrostem liczby kwantowej. Zmiana ta jest widoczna już dla pierwszego stanu wzbudzonego kwantowego oscylatora, ponieważ jego rozkład rośnie w pobliżu punktów granicznych, a zanika w położeniu równowagi, jak widać na Ilustracji 7.14. Zgodnie z zasadą korespondencji Bohra, przy warunku dużych liczb kwantowych, kwantowy opis oscylatora harmonicznego zgadza się z klasycznym modelem, co zostało przedstawione na Ilustracji 7.16. Klasyczny rozkład gęstości prawdopodobieństwa odpowiadający energii układu o liczbie kwantowej jest dobrym przybliżeniem kwantowego rozkładu gęstości prawdopodobieństwa oscylatora kwantowego w stanie wzbudzonym. Im bardziej wzbudzone stany, tym większa zgodność rozkładów.