Przejdź do treściPrzejdź do informacji o dostępnościMenu skrótów klawiszowych
Logo OpenStax
Fizyka dla szkół wyższych. Tom 3

10.1 Własności jądra atomowego

Fizyka dla szkół wyższych. Tom 310.1 Własności jądra atomowego

Cel dydaktyczny

W tym podrozdziale nauczysz się:
  • opisywać budowę i wielkość jądra atomowego;
  • opisywać skład jądra atomowego;
  • wyjaśniać, dlaczego w ciężkich jądrach liczba neutronów jest większa niż liczba protonów;
  • obliczać masę molową danego pierwiastka, znając jego izotopy.

Jądro atomowe (ang. atomic nucleus) składa się z protonów i neutronów (Ilustracja 10.2). Jedynym wyjątkiem jest izotop wodoru (prot), który posiada jedynie proton otoczony elektronami. Protony i neutrony mają w przybliżeniu taką samą masę, ale te pierwsze są obdarzone dodatnim ładunkiem elektrycznym (+e+e +e), podczas gdy drugie nie posiadają ładunku. Cząstki te są gęsto upakowane w bardzo małej objętości w środku atomu. Wyniki doświadczeń rozproszeniowych wskazują, że jądra mają kształt kulisty lub elipsoidalny, a ich wielkość to około 1100 0001100 000 1/\num{100 000} średnicy atomu wodoru. Gdyby atom był wielkości boiska piłkarskiego, to jądro miałoby mniej więcej rozmiary główki od szpilki. Protony i neutrony w jądrze nazywane są nukleonami (ang. nucleons).

Rysunek przedstawia skupisko ciasno upakowanych czerwonych i niebieskich sfer. CZerowne sfery opisane są jako neutrony, a niebieskie - jako protony.
Ilustracja 10.2 Jądro atomowe składa się z protonów i neutronów. Protony są przedstawione w kolorze niebieskim, a neutrony – w kolorze czerwonym.

Liczba nukleonów

Liczbę protonów w jądrze określa liczba atomowa ZZ Z (ang. atomic number), natomiast o liczbie neutronów informuje liczba neutronowa NN N (ang. neutron number). Całkowita liczba nukleonów w jądrze to liczba masowa AA A (ang. mass number). Liczby te są powiązane relacją

A=Z+N.A=Z+N. A=Z+N \text{.}
10.1

Określony rodzaj jądra o danej liczbie protonów i neutronów nazywa się nuklidem (ang. nuclide), podobnie jak słowem „pierwiastek” opisujemy pewien rodzaj atomu. Jądro (nuklid) reprezentuje symbol

XZA,XZA, \tensor*[_Z^A]{\mathrm{X}}{} \text{,}
10.2

gdzie XX \text{X} jest symbolem pierwiastka chemicznego, AA A jest liczbą masową, a ZZ Z liczbą atomową. Na przykład C612C612 \tensor*[_6^12]{\mathrm{C}}{} to symboliczny zapis jądra węgla z 6 protonami i 6 neutronami (czyli łącznie 12 nukleonami).

Graficzną reprezentację liczby neutronów NN N w zależności od liczby protonów ZZ Z dla szeregu stabilnych jąder (nuklidów) przedstawiono na Ilustracji 10.3. Dla danej wartości ZZ Z istnieje wiele wartości NN N (niebieskie punkty). Dla małych wartości ZZ Z liczba neutronów jest równa liczbie protonów (N=ZN=Z N=Z), a punkty reprezentujące te nuklidy układają się wzdłuż czerwonej linii. Dla dużych wartości ZZ Z liczba neutronów jest większa niż liczba protonów (N>ZN>Z N > Z), a punkty reprezentujące nuklidy leżą powyżej czerwonej linii.

Wykres liczby neutronów N w zależności od liczby protonów Z. Linia prosta na wykresie opisana jest jako N równe Z. Inna, nieregularna linia oznaczona jest jako pasmo stabilności. Zaczyna się ona w początku układu współrzędnych i wznosi się schodkowo. Dla Z = 80 wartość N wynosi 120.
Ilustracja 10.3 Wykres przedstawia liczbę neutronów NN N w zależności od liczby protonów ZZ Z dla stabilnych jąder atomowych. Większe jądra mają więcej neutronów niż protonów.

Rozszerzoną wersją tego wykresu jest tablica, która zawiera bardziej szczegółowe informacje dotyczące każdego nuklidu (Ilustracja 10.4). Taki diagram nazywamy tabelą nuklidów (ang. chart of the nuclides) – każda komórka reprezentuje jeden nuklid. Nuklidy są ułożone według rosnącej wartości ZZ Z (w kierunku poziomym) i rosnącej wartości NN N (w kierunku pionowym).

Diagram zawiera tabelę nuklidów, z wartością Z rosnącą wzdłuż osi poziomej i wartością N rosnącą wzdłuż osi pionowej. Komórki wzdłuż przekątnej w środku diagramu są oznaczone kolorem wskazującym, że reprezentują one stabilne nuklidy.
Ilustracja 10.4 Fragment tabeli nuklidów. Dla stabilnych jąder (ciemnoniebieskie tło) wartości w komórce reprezentują procentową zawartość danego nuklidu w pierwiastku naturalnie występującym na Ziemi (zawartość naturalna). W przypadku jąder niestabilnych podana liczba wskazuje okres połowicznego rozpadu w jednostkach zależnych od koloru tła.

Atomy, które zawierają jądra o tej samej liczbie protonów (ZZ Z) i różnej liczbie neutronów (NN N), są nazywane izotopami (ang. isotopes). Przykładowo wodór posiada trzy izotopy: prot (jeden proton, brak neutronów), deuter (jeden proton i jeden neutron) oraz tryt (jeden proton i dwa neutrony). Izotopy danego atomu mają takie same właściwości chemiczne, ponieważ właściwości te determinuje struktura elektronowa atomu, a nie konfiguracja nukleonów. Dla przykładu – woda, która zawiera deuter zamiast wodoru („ciężka woda”), wygląda i smakuje jak normalna woda. Procentową zawartość danego nuklidu w pierwiastku naturalnie występującym na Ziemi nazywamy zawartością naturalną (ang. natural abundance). W poniższej tabeli przedstawiono listę często spotykanych izotopów.

Pierwiastek Symbol Liczba masowa Masa (w jednostkach masy atomowej) Zawartość (%)1 Okres połowicznego rozpadu 2
wodór H 11 \num{1} 1,00781,0078 \num{1,0078} 99,9999,99 \num{99,99} stabilny
2H czyli D 22 \num{2} 2,01412,0141 \num{2,0141} 0,010,01 \num{0,01} stabilny
3H czyli T 33 \num{3} 3,01603,0160 \num{3,0160} 12,32roku12,32roku \SI{12,32}{\roku}
węgiel 12C 1212 \num{12} 12,000012,0000 \num{12,0000} 98,9198,91 \num{98,91} stabilny
13C 1313 \num{13} 13,003413,0034 \num{13,0034} 1,11,1 \num{1,1} stabilny
14C 1414 \num{14} 14,003214,0032 \num{14,0032} 5730lat5730lat \SI{5730}{\lat}
azot 14N 1414 \num{14} 14,003114,0031 \num{14,0031} 99,699,6 \num{99,6} stabilny
15N 1515 \num{15} 15,000115,0001 \num{15,0001} 0,40,4 \num{0,4} stabilny
16N 1616 \num{16} 16,006116,0061 \num{16,0061} 7,13s7,13s \SI{7,13}{\second}
tlen 16O 1616 \num{16} 15,994915,9949 \num{15,9949} 99,7699,76 \num{99,76} stabilny
17O 1717 \num{17} 16,999116,9991 \num{16,9991} 0,040,04 \num{0,04} stabilny
18O 1818 \num{18} 17,999217,9992 \num{17,9992} 0,20,2 \num{0,2} stabilny
19O 1919 \num{19} 19,003519,0035 \num{19,0035} 26,46s26,46s \SI{26,46}{\second}
Tabela 10.1 Często spotykane izotopy.

Dlaczego liczba neutronów przewyższa liczbę protonów w cięższych jądrach? Odpowiedź na to pytanie wymaga zrozumienia sił wewnątrz jądra (Ilustracja 10.5). Występują tam dwa rodzaje oddziaływań: (1) dalekozasięgowa siła elektrostatyczna (Coulomba), która sprawia, że dodatnio naładowane protony odpychają się nawzajem; (2) krótkozasięgowe silne oddziaływanie jądrowe (ang. strong nuclear force), które sprawia, że wszystkie nukleony w jądrze się przyciągają. Być może wiesz jeszcze o istnieniu słabych oddziaływań jądrowych. Odpowiadają one za niektóre procesy rozpadów jądrowych, ale - jak sama nazwa wskazuje - nie są w stanie zrównoważyć występującego w nich silnego odpychania kulombowskiego. Silne oddziaływania jądrowe opiszemy bardziej szczegółowo w następnym rozdziale, gdzie będziemy mówić o fizyce cząstek elementarnych. Jądro jest stabilne, gdy siły przyciągania między nukleonami równoważą dalekozasięgowe odpychające siły elektrostatyczne między protonami w jądrze. Dla ciężkich jąder zrównoważenie odpychania elektrostatycznego, dążącego do rozerwania jądra, wymaga większej liczby neutronów (Ilustracja 10.3).

Rysunek a pokazuje skupisko małych czerwonych i niebieskich kul. W środku znajduje się niebieski proton, otoczony czerwonymi neutronami. Na peryferiach jest więcej protonów, na których umieszczono strzałki skierowane do zewnątrz. Rysunek b pokazuje ten sam klaster. Strzałki pokazują, że protony i neutrony są przyciągane do sąsiedniego neutronu.
Ilustracja 10.5 (a) Siły elektrostatyczne działające na protony w jądrze mają charakter odpychający i daleki zasięg oddziaływania. Strzałki przedstawiają skierowane na zewnątrz siły działające na protony (niebieskie) na powierzchni jądra, pochodzące od protonu (również w kolorze niebieskim) położonego w środku jądra. (b) Silne oddziaływanie jądrowe ma miejsce między sąsiednimi nukleonami. Strzałki przedstawiają siły przyciągania, których źródłem jest neutron (czerwony) na jego najbliższych sąsiadów.

Gdy pierwiastek ma kilka stabilnych izotopów, musimy zachować szczególną ostrożność przy podawaniu jego masy molowej (ang. molar mass), czyli masy jednego mola atomów. Przykładowo miedź (Cu) jest mieszaniną dwóch izotopów stabilnych

Cu2963 62,929 595gmol o zawartości 69,09% w mieszaninie,Cu2963 62,929 595gmol o zawartości 69,09% w mieszaninie, \tensor*[_29^63]{\mathrm{Cu}}{} \text{ } (\SI{62,929595}{\gram\per\mole}) \text{ o zawartości } \SI{69,09}{\percent} \text{ w mieszaninie}\text{,}
Cu2965 64,927 786gmol o zawartości 30,91%.Cu2965 64,927 786gmol o zawartości 30,91%. \tensor*[_29^65]{\mathrm{Cu}}{} \text{ } (\SI{64,927786}{\gram\per\mole}) \text{ o zawartości } \SI{30,91}{\percent} \text{.}

Masa molowa pierwiastka jest zdefiniowana jako średnia ważona mas molowych jego izotopów. Tak więc masa molowa Cu wynosi mCu=62,929 595gmol0,6909+64,927 786gmol0,3091=63,55gmolmCu=62,929 595gmol0,6909+64,927 786gmol0,3091=63,55gmol m_{\text{Cu}} = \SI{62,929595}{\gram\per\mole} \cdot \num{0,6909} + \SI{64,927786}{\gram\per\mole} \cdot \num{0,3091} = \SI{63,55}{\gram\per\mole}. Masę pojedynczego atomu (masę atomową, ang. atomic mass) lub jądra często wyraża się w jednostkach masy atomowej (ang. atomic mass unit), oznaczanych uu \si{\atomicmassunit}, przy czym 1u=1,660 5410-27kg1u=1,660 5410-27kg \SI{1}{\atomicmassunit} = \SI{1,66054e-27}{\kilo\gram}. Jednostka masy atomowej jest zdefiniowana jako 112112 1/12 masy atomu 12C. W jednostkach masy atomowej masa jądra helu (A=4A=4 A=4) wynosi około 4u4u \SI{4}{\atomicmassunit}. Jądro helu, składające się z dwóch protonów i dwóch neutronów, jest również nazywane cząstką alfa (α).

Wielkość jądra

Najprostszym modelem jądra jest gęsto upakowana kula złożona z nukleonów. Objętość jądra VV V jest więc proporcjonalna do liczby nukleonów AA A, czyli

V=43πr3=kA,V=43πr3=kA, V = \frac{4}{3} \pi r^3 = k A \text{,}

gdzie rr r jest promieniem jądra (ang. radius of a nucleus), a kk k stałą o wymiarze objętości. Rozwiązując to równanie względem rr r, uzyskamy

r=r0A13,r=r0A13, r = r_0 A^{1/3} \text{,}
10.3

gdzie r0r0 r_0 jest pewną stałą o wymiarze długości. Dla wodoru (A=1A=1 A=1) r0r0 r_0 odpowiada promieniowi pojedynczego protonu. Eksperymenty rozproszeniowe potwierdzają ten ogólny związek dla wielu jąder i wskazują, że neutrony mają promień bardzo zbliżony do promienia protonów. Eksperymentalnie mierzona wartość r0r0 r_0 wynosi około 1,2 femtometra (przypomnijmy, że 1fm=10-15m1fm=10-15m \SI{1}{\femto\metre} = 10^{-15}\si{\metre}).

Przykład 10.1

Jądro żelaza

Obliczmy
  1. promień rr r;
  2. przybliżoną gęstość ρρ \rho

jądra 56Fe. Przyjmijmy, że masa jądra 56Fe wynosi około 56u56u \SI{56}{\atomicmassunit}.

Strategia rozwiązania

  1. Wyliczenie promienia 56Fe to proste zastosowanie wzoru r=r0A13r=r0A13 r = r_0 A^{1/3}.
  2. Aby określić przybliżoną gęstość tego jądra, zakładamy, że jest ono kuliste. Obliczamy objętość za pomocą promienia znalezionego w punkcie (a), a następnie wyliczamy jego gęstość ze wzoru ρ=mVρ=mV \rho = m / V.

Rozwiązanie

  1. Promień jądra jest dany wzorem
    r=r0A13.r=r0A13. r = r_0 A^{1/3} \text{.}
    Podstawienie wartości r0r0 r_0 i AA A daje
    r=1,2fm5613=1,2fm3,83=4,6fm.r=1,2fm5613=1,2fm3,83=4,6fm. r = \SI{1,2}{\femto\metre} \cdot 56^{1/3} = \SI{1,2}{\femto\metre} \cdot \num{3,83} = \SI{4,6}{\femto\metre} \text{.}
  2. Gęstość jest zdefiniowana jako ρ=mVρ=mV \rho = m/V, co dla kuli o promieniu rr r daje
    ρ=mV=m43πr3.ρ=mV=m43πr3. \rho = \frac{m}{V} = \frac{m}{4/3 \cdot \pi r^3} \text{.}
    Podstawienie znanych wartości daje
    ρ=56u1,333,144,6fm3=0,138ufm3.ρ=56u1,333,144,6fm3=0,138ufm3. \rho = \frac{\SI{56}{\atomicmassunit}}{\num{1,33} \cdot \num{3,14} \cdot (\SI{4,6}{\femto\metre})^3} = \SI{0,138}{\atomicmassunit\per\femto\metre\cubed} \text{.}
    ρ=0,138ufm31,6610-27kgu1fm10-15m3=2,31017kgm3.ρ=0,138ufm31,6610-27kgu1fm10-15m3=2,31017kgm3. \rho = \SI{0,138}{\atomicmassunit\per\femto\metre\cubed} \cdot \SI{1,66e-27}{\kilo\gram\per\atomicmassunit} \cdot (\frac{\SI{1}{\femto\metre}}{10^{-15}\si{\metre}})^3 = \SI{2,3e17}{\kilo\gram\per\metre\cubed} \text{.}

Znaczenie

  1. Okazuje się, że promień jądra 56Fe jest równy około 5fm5fm \SI{5}{\femto\metre}, więc jego średnica wynosi około 10fm10fm \SI{10}{\femto\metre}, czyli 10-14m10-14m 10^{-14}\si{\metre}. We wcześniejszym omówieniu eksperymentów rozpraszania Rutherforda średnicę lekkiego jądra oszacowano na 10-15m10-15m 10^{-15}\si{\metre}. W związku z tym obecny wynik uzyskany dla jądra średniej wielkości wydaje się prawdopodobny.
  2. Wyliczona tutaj wartość gęstości wydaje się nieprawdopodobnie wielka. Jest ona jednak zgodna z wcześniejszym stwierdzeniem, że jądro skupia prawie całą masę atomu w bardzo małej objętości. 1m31m3 \SI{1}{\metre\cubed} materii jądrowej ma taką samą masę jak sześcian wody o krawędzi 61km61km \SI{61}{\kilo\metre}.

Sprawdź, czy rozumiesz 10.1

Jądro XX \text{X} jest dwa razy większe od jądra YY \text{Y}. Jaki jest stosunek liczb masowych tych jąder?

Przypisy

  • 1Brak wartości, jeśli mniej niż 0,001%0,001% \SI{0,001}{\percent} (śladowe ilości).
  • 2Stabilność oznacza brak wykrywalnego promieniowania.
Cytowanie i udostępnianie

Ten podręcznik nie może być wykorzystywany do trenowania sztucznej inteligencji ani do przetwarzania przez systemy sztucznej inteligencji bez zgody OpenStax lub OpenStax Poland.

Chcesz zacytować, udostępnić albo zmodyfikować treść tej książki? Została ona wydana na licencji Uznanie autorstwa (CC BY) , która wymaga od Ciebie uznania autorstwa OpenStax.

Cytowanie i udostępnienia
  • Jeśli rozpowszechniasz tę książkę w formie drukowanej, umieść na każdej jej kartce informację:
    Treści dostępne za darmo na https://openstax.org/books/fizyka-dla-szk%C3%B3%C5%82-wy%C5%BCszych-tom-3/pages/1-wstep
  • Jeśli rozpowszechniasz całą książkę lub jej fragment w formacie cyfrowym, na każdym widoku strony umieść informację:
    Treści dostępne za darmo na https://openstax.org/books/fizyka-dla-szk%C3%B3%C5%82-wy%C5%BCszych-tom-3/pages/1-wstep
Cytowanie

© 21 wrz 2022 OpenStax. Treść książki została wytworzona przez OpenStax na licencji Uznanie autorstwa (CC BY) . Nazwa OpenStax, logo OpenStax, okładki OpenStax, nazwa OpenStax CNX oraz OpenStax CNX logo nie podlegają licencji Creative Commons i wykorzystanie ich jest dozwolone wyłącznie na mocy uprzedniego pisemnego upoważnienia przez Rice University.