Przejdź do treściPrzejdź do informacji o dostępnościMenu skrótów klawiszowych
Logo OpenStax

Cel dydaktyczny

W tym podrozdziale nauczysz się:
  • definiować zjawisko drgań wymuszonych;
  • zapisywać wzory związane z zagadnieniem drgań wymuszonych;
  • wyjaśniać pojęcie rezonansu i jego wpływ na amplitudę drgań oscylatora;
  • wymieniać cechy charakterystyczne układu drgającego w rezonansie.

Zaśpiewaj głośno jakiś dźwięk przy fortepianie (Ilustracja 15.28) z odseparowanymi tłumikami strun. W odpowiedzi instrument wyda identyczny dźwięk, ponieważ struny o częstotliwościach takich jak twój głos będą w rezonansie z wygenerowaną przez ciebie falą akustyczną. To dobry przykład pokazujący, że struny fortepianu najłatwiej zmusić do drgań z częstotliwościami własnymi. W tym podrozdziale opiszemy sytuację z przyłożeniem siły wymuszającej do oscylatora harmonicznego. Działanie siły wymuszającej zwiększa energię układu przy pewnej częstotliwości, niekoniecznie tej samej, co częstotliwość drgań własnych oscylatora. Warto przypomnieć, że częstotliwość drgań własnych oscylatora jest to częstotliwość swobodnych drgań układu zachodzących w nieobecności zarówno siły wymuszającej, jak i oporu ośrodka.

Zdjęcie przedstawiające zbliżenie strun fortepianu
Ilustracja 15.28 Możesz wprawić w wibracje struny fortepianowe, działając na nie falą dźwiękową swojego głosu.

Większość z nas bawiła się zabawkami składającymi się z ciała zawieszonego na elastycznej gumce, a więc układami podobnymi do pokazanego na Ilustracji 15.29. Wyobraź sobie, że palec na rysunku jest twoim palcem. Początkowo trzymasz palec w bezruchu i możesz stwierdzić, że kulka wykonuje drgania w górę i w dół. Możesz też zauważyć słabe tłumienie drgań. Jeśli powoli zaczniesz poruszać palcem w górę i w dół, kulka będzie podążać za palcem, a drgania będą miały małą amplitudę. Jeżeli następnie zwiększysz częstotliwość ruchu palca, to kulka zareaguje oscylacjami z rosnącą amplitudą drgań. Jeśli będziesz wymuszać drgania kulki z częstotliwością drgań własnych oscylatora, wówczas ich amplituda przy każdej kolejnej oscylacji będzie coraz większa. Zjawisko wprowadzenia układu w drgania o częstotliwości równej częstotliwości drgań własnych oscylatora nazywa się rezonansem. W sytuacji, kiedy występują drgania wymuszone, mówimy że układ rezonuje. Kiedy częstotliwość wymuszania drgań jest stopniowo zwiększana powyżej częstotliwości rezonansowej, amplituda drgań kulki ulega zmniejszeniu. W warunkach, gdy twój palec oscyluje bardzo szybko, oscylacje kulki praktycznie zanikają.

Rysunek przedstawiający trzy położenia kulki zawieszonej na nici przymocowanej do palca. Na rysunku po lewej palec porusza się w górę i w dół z niską częstotliwością f, a kulka oscyluje w górę i w dół wokół położenia równowagi; wychylenia przedstawiono jako jaśniejsze cienie kulki, a położenie równowagi ciemniejszym kolorem. Na rysunku pośrodku palec porusza się w górę i w dół z częstotliwością f sub zero a wychylenia kulki są o wiele większe niż na pierwszym rysunku. Na rysunku po prawej palec porusza się z wysoką częstotliwością f, ale ruchy kulki są mniejsze niż na pierwszym rysunku. Na wszystkich rysunkach odległość między najwyższym a najniższym położeniem kulki oznaczono jako 2 A.
Ilustracja 15.29 Kulka na gumce drga w odpowiedzi na ruchy palca, na którym ją zawieszono. Jeśli palec porusza się z częstotliwością taką jak częstotliwość drgań własnych f 0 f 0 kulki, to uzyskujemy rezonans przejawiający się gwałtownym wzrostem amplitudy drgań kulki. Przy wyższych i niższych częstotliwościach ruchu palca energia jest przekazywana kulce mniej efektywnie, przez co kulka ma mniejszą amplitudę drgań.

Przeprowadźmy proste doświadczenie. Przymocujmy klocek o masie m m do sprężyny zanurzonej w naczyniu z lepką cieczą. To podobny układ do omawianego już wcześniej oscylatora harmonicznego tłumionego. Tym razem zamiast podwieszać swobodny koniec sprężyny do sztywnego zawieszenia, przymocujmy ją do tarczy napędzanej przez silnik o zmiennej częstotliwości obrotów. Silnik rotuje z prędkością kątową ω ω. Obracająca się tarcza dostarcza energię do układu poprzez wykonanie pracy na skutek działania siły wymuszającej F w y m = F 0 sin ( ω t ) F w y m = F 0 sin(ωt) na sprężynę. Układ eksperymentalny pokazano na Ilustracji 15.30.

Rysunek przedstawia masę zawieszoną pionowo na sprężynie i zanurzoną w cieczy o lepkości eta. Górny koniec sprężyny jest przytwierdzony do umieszczonego pionowo dysku obracającego się wokół poziomej osi z prędkością kątową omega.
Ilustracja 15.30 Obracająca się tarcza napędzana silnikiem o zmiennej prędkości wymusza ruch oscylatora tłumionego.

Możemy przeanalizować ruch klocka o masie m m, stosując drugą zasadę dynamiki Newtona ( F w y p = m a ) ( F w y p =m a ). Proponowane równanie różniczkowe jest podobne do równania dla oscylatora harmonicznego tłumionego, przy czym dodano człon związany z siłą wymuszającą:

k x b d x d t + F 0 sin ( ω t ) = m d 2 x d t 2 . kxb d x d t + F 0 sin(ωt)=m d 2 x d t 2 .
15.27

Kiedy oscylator zaczyna wykonywać drgania pod wpływem okresowej siły wymuszającej, początkowy ruch klocka może wydawać się przebiegiem chaotycznym, dlatego stan ten nazywamy przejściowym. Po pewnym czasie drgania oscylatora stabilizują się, a ruch klocka staje się periodyczny (stan ustalony). W warunkach stabilizacji rozwiązanie równania różniczkowego można przedstawić jako:

x ( t ) = A cos ( ω t + ϕ ) . x ( t ) = A cos ( ω t + ϕ ) .
15.28

Pozostaje w ramach ćwiczenia udowodnić, że to rozwiązanie spełnia równanie różniczkowe. Po wyznaczeniu pierwszej i drugiej pochodnej przemieszczenia względem czasu x ( t ) x(t) i podstawieniu ich do równania różniczkowego możemy stwierdzić, że x ( t ) = A sin ( ω t + ϕ ) x ( t ) = A sin ( ω t + ϕ ) jest rozwiązaniem, jeśli amplituda drgań wynosi:

A = F 0 m 2 ( ω 0 2 ω 2 ) 2 + b 2 ω 2 , A= F 0 m 2 ( ω 0 2 ω 2 ) 2 + b 2 ω 2 ,
15.29

gdzie ω 0 = k / m ω 0 = k / m jest częstością kołową własną układu klocka na sprężynie. Przypomnijmy, że częstość kątowa, a co za tym idzie i częstotliwość siły wymuszającej, może być regulowana kontrolką silnika. Zatem amplituda drgań klocka zależy od częstotliwości siły wymuszającej. Ponadto im mniejsza wartość mianownika, tym większe wychylenie klocka od położenia równowagi. Aby wyznaczyć maksymalną amplitudę drgań należy więc znaleźć taką częstość, zwaną częstością rezonansową ωrezωrez \omega_{\text{rez}}, dla której mianownik Równania 15.29 przyjmuje minimum. W tym celu wyznaczamy pochodną funkcji pod pierwiastkiem i przyrównujemy ją do zera:

ddωm2ω02ω22+b2ω2=0,m22ω02ω22ω+b22ω=0,2ω2m2ω02ω2+b2=0.ddωm2ω02ω22+b2ω2=0,m22ω02ω22ω+b22ω=0,2ω2m2ω02ω2+b2=0. \begin{align} \dd{\omega} (m^2 (\omega_0^2 - \omega^2)^2 +b^2 \omega^2) &= 0 \text{,} \\ m^2 \cdot 2(\omega_0^2 - \omega^2) \cdot (-2\omega) + b^2 \cdot 2 \omega &= 0 \text{,} \\ 2 \omega (-2m^2 (\omega_0^2 - \omega^2) + b^2) &= 0 \text{.}\end{align}

Jednym z rozwiązań powyższego równania jest ω=0ω=0 \omega = 0. Oznaczałoby to, że wartość siły wymuszającej pozostaje stała wraz z upływem czasu, co jest sprzeczne z naszymi założeniami. Dlatego też to rozwiązanie należy odrzucić i skupić się na drugim czynniku równania:

2m2ω02ω2+b2=0,ω02ω2=b22m2,ω2=ω02b22m2.2m2ω02ω2+b2=0,ω02ω2=b22m2,ω2=ω02b22m2. \begin{align} -2m^2 (\omega_0^2 - \omega^2) + b^2 &= 0 \text{,} \\ \omega_0^2 - \omega^2 &= \frac{b^2}{2m^2} \text{,} \\ \omega^2 = \omega_0^2 - \frac{b^2}{2m^2} \text{.} \end{align}
15.30

Odrzucamy ujemne rozwiązanie i otrzymujemy wzór na częstość rezonansową:

ωrez=ω02b22m2.ωrez=ω02b22m2. \omega_{\text{rez}} = \sqrt{\omega_0^2 - \frac{b^2}{2m^2}} \text{.}
15.31

Amplituda drgań klocka będzie największa, kiedy częstość drgań siły wymuszającej będzie równa częstości rezonansowej. W celu wyznaczenia maksymalnej wartości wychylenia od położenia równowagi należy do Równania 15.29 podstawić Równanie 15.31:

Amax=F0bω02b24m2.Amax=F0bω02b24m2. A_{\text{max}} = \frac{F_0}{b\sqrt{\omega_0^2 - \frac{b^2}{4m^2}}} \text{.}
15.32

Ilustracja 15.31 przedstawia wykres amplitudy drgań oscylatora tłumionego w funkcji częstotliwości periodycznej siły wymuszającej drgania. Każda z trzech krzywych została wykreślona dla innej wartości współczynnika tłumienia. Szczególnie wysokie maksima obserwuje się dla układów z minimalnym udziałem tłumienia, co przekłada się na mniejsze straty energetyczne ze względu na opór ośrodka. Zauważmy, że amplituda drgań rośnie, gdy współczynnik tłumienia maleje, a w granicy nieobecności tłumienia ( b = 0 ) ( b = 0 ) amplituda drgań przyjmuje wartość nieskończoności.

Zauważmy również, że siła wymuszająca o małej amplitudzie może spowodować odpowiedź oscylatora w postaci bardzo dużych amplitud drgań. Zjawisko to znane jest jako rezonans. Często przytaczanym przykładem rezonansu jest rodzic popychający dziecko na huśtawce. Kiedy dziecko chce się huśtać wyżej, rodzic nie próbuje popchnąć huśtawki z rozbiegu, przykładając ogromną jednorazową siłę w bardzo krótkim czasie. Stosuje raczej strategię kolejnych, małych pchnięć huśtawki z odpowiednią częstotliwością, a amplituda wahnięć huśtawki stopniowo wzrasta. Jest to rozsądniejsze rozwiązanie.

Wykres amplitudy w funkcji częstotliwości siły wymuszającej, ukazujący krzywe dla niewielkiego, średniego i dużego tłumienia. Częstotliwości f sub zero over dwa, f sub zero i trzy f sub zero over dwa zaznaczono na osi poziomej.Krzywe są symetryczne i dla wszystkich maksimum amplitudy przypada w punkcie f sub zero. Krzywa dla niewielkiego tłumienia ma największe maksimum, a dla dużego tłumienia - najmniejsze maksimum. Zaznaczono szerokości krzywych w połowie wartości maksymalnych. Najwęższa jest krzywa dla niewielkiego tłumienia, a najszersza, dla dużego tłumienia.
Ilustracja 15.31 Amplituda oscylatora harmonicznego w funkcji częstotliwości siły wymuszającej drgania. Krzywe reprezentują oscylator o tej samej częstotliwości własnej drgań, ale o różnych współczynnikach tłumienia. Rezonans występuje, gdy częstotliwość siły wymuszającej jest bliska częstotliwości własnej oscylatora. Największą wartość amplitudy drgań obserwuje się przy minimalnej wartości współczynnika tłumienia. Krzywa jest też najwęższa w warunkach najmniejszego tłumienia.

Warto zauważyć, że szerokości krzywych rezonansowych pokazanych na Ilustracji 15.31 zależą od współczynnika tłumienia: im mniejsze tłumienie, tym krzywa jest węższa. Zatem w warunkach małego tłumienia częstotliwość siły wymuszającej musi być dobrana bardzo precyzyjnie, aby uzyskać rezonans. Na przykład radio ma obwód składający się z rezystora, kondensatora i cewki. Obwód ten cechuje wąska krzywa rezonansowa oraz możliwość strojenia częstotliwości, co przekłada się na selektywny wybór częstotliwości stacji radiowej. Dobroć układu zdefiniowana jest jako stosunek własnej częstości kołowej oscylatora do szerokości krzywej rezonansowej ( Q = ω 0 / Δ ω ) ( Q = ω 0 / Δ ω ) , tak jak pokazano na Ilustracji 15.32. W warunkach słabego tłumienia parametr dobroci wynosi Q ω 0 m / b Q ω 0 m/b.

Wykres amplitudy w funkcji prędkości kątowej. Krzywa jest symetryczna i ma szczyt z maksymalną amplitudą A przypadającą dla częstości oznaczonej jako omega sub zero. Zaznaczono szerokość krzywej w punktach, gdzie wartość amplitudy wynosi jedną drugą A po obu stronach maksimum.
Ilustracja 15.32 Parametr dobroci układu zdefiniowano jako częstość własną układu ω 0 ω 0 podzieloną przez szerokość krzywej Δ ω Δω w połowie amplitudy.

Opisane cechy drgań wymuszonych znajdują zastosowanie w wielu układach. Na przykład obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego jest szeroko stosowanym narzędziem diagnostyki medycznej, w którym to jądra atomowe (głównie wodoru) rezonują z falami radiowymi (rzędu 100 MHz). We wszystkich tych przypadkach sprawność transferu energii od źródła siły wymuszającej do oscylatora jest najwyższa w warunkach rezonansu. Ilustracja 15.33 przedstawia zdjęcie słynnego mostu Tacoma, który jest jednym z najgłośniejszych przypadków niszczącej siły drgań wymuszonych. Inny przykład to most Millennium w Londynie, który z tego samego powodu trzeba było na krótko zamknąć w celu oceny zniszczeń spowodowanych zjawiskiem rezonansu. Przed ponownym otwarciem trzeba było przebudować konstrukcję mostu.

Zdjęcie mostu w Tacoma, w stanie Waszyngton. Pokazano środkową część mostu w trakcie oscylacji.
Ilustracja 15.33 W 1940 r. most w Tacoma w stanie Waszyngton uległ zniszczeniu. Przyczyną był wiejący od oceanu zmienny wiatr, który choć słabszy od huraganu, wprowadził most w oscylacje przy częstotliwości rezonansowej. Gdy kable nośne uległy zerwaniu, współczynnik tłumienia spadł, co spowodowało jeszcze większą amplitudę oscylacji i doprowadziło do zawalenia całej konstrukcji.

Sprawdź, czy rozumiesz 15.5

Jedna ze słynnych sztuczek magicznych polega na rozbijaniu głosem kryształowego kielicha. Wyjaśnij ten efekt, posługując się pojęciami rezonansu i częstotliwości własnej układu.

Cytowanie i udostępnianie

Ten podręcznik nie może być wykorzystywany do trenowania sztucznej inteligencji ani do przetwarzania przez systemy sztucznej inteligencji bez zgody OpenStax lub OpenStax Poland.

Chcesz zacytować, udostępnić albo zmodyfikować treść tej książki? Została ona wydana na licencji Uznanie autorstwa (CC BY) , która wymaga od Ciebie uznania autorstwa OpenStax.

Cytowanie i udostępnienia
  • Jeśli rozpowszechniasz tę książkę w formie drukowanej, umieść na każdej jej kartce informację:
    Treści dostępne za darmo na https://openstax.org/books/fizyka-dla-szk%C3%B3%C5%82-wy%C5%BCszych-tom-1/pages/1-wstep
  • Jeśli rozpowszechniasz całą książkę lub jej fragment w formacie cyfrowym, na każdym widoku strony umieść informację:
    Treści dostępne za darmo na https://openstax.org/books/fizyka-dla-szk%C3%B3%C5%82-wy%C5%BCszych-tom-1/pages/1-wstep
Cytowanie

© 21 wrz 2022 OpenStax. Treść książki została wytworzona przez OpenStax na licencji Uznanie autorstwa (CC BY) . Nazwa OpenStax, logo OpenStax, okładki OpenStax, nazwa OpenStax CNX oraz OpenStax CNX logo nie podlegają licencji Creative Commons i wykorzystanie ich jest dozwolone wyłącznie na mocy uprzedniego pisemnego upoważnienia przez Rice University.