4.6 Inne stany świadomości

Hipnoza

Hipnoza (ang. hypnosis) to stan skrajnej koncentracji uwagi na sobie samym i zminimalizowania uwagi poświęcanej bodźcom zewnętrznym. Klinicysta, by zmienić myśli i postrzeganie pacjenta, może wykorzystać techniki relaksacyjne i sugestię. Hipnozę wykorzystuje się również do uzyskania dostępu do informacji, które uważa się za ukryte głęboko w pamięci. W przypadku osób szczególnie podatnych na sugestię hipnoza może okazać się niezwykle skuteczną techniką, a badania z wykorzystaniem neuroobrazowania potwierdzają, że stany hipnotyczne powodują zmiany w funkcjonowaniu mózgu (Del Casale et al., 2012; Guldenmund et al., 2012).

W przeszłości do hipnozy podchodzono z podejrzliwością z powodu sposobu, w jaki przedstawiano ją w mediach oraz w popkulturze (Ilustracja 4.23). Ważne zatem, by dokonać rozróżnienia na hipnozę jako empirycznie potwierdzoną formę podejścia terapeutycznego oraz jako formę rozrywki. W przeciwieństwie do popularnego wyobrażenia, osoby poddające się hipnozie zwykle wyraźnie pamiętają to doświadczenie i kontrolują własne zachowanie. Hipnozę można wykorzystywać również do wzmocnienia wspomnień lub umiejętności, lecz tego rodzaju wzmocnienia przynoszą dość ograniczone rezultaty terapeutyczne (Raz, 2011).

Ilustracja 4.23 Popularne sposoby przedstawiania hipnozy doprowadziły do powstania błędnych wyobrażeń na jej temat.

W jaki sposób hipnoterapeuta wprowadza pacjenta w stan hipnozy? Choć oczywiście w każdym procesie występują pewne różnice, poniższe cztery kroki wydają się niezmienne we wprowadzaniu osób w stan podatności na sugestię, który uważa się za element stanu hipnotycznego (National Research Council, 1994). Oto one:

• Uwagę osoby poddającej się hipnozie kieruje się na jedną rzecz, na przykład głos hipnoterapeuty lub tykający zegarek.
• Uczestnikowi tworzy się komfortowe warunki oraz poleca się, by się rozluźnił.
• Sugeruje mu się, by był otwarty na proces hipnozy, zaufał hipnoterapeucie i przestał się kontrolować.
• Zachęca się go również do wykorzystania w procesie własnej wyobraźni.

Ludzie różnią się poziomem podatności na hipnozę, lecz z przeglądu obecnie dostępnych badań wynika, że większość osób wykazuje umiarkowaną podatność (Kihlstrom, 2013). Hipnoza w połączeniu z innymi technikami wykorzystywana jest z wielu terapeutycznych powodów i w pewnym stopniu jest skuteczna w leczeniu bólu, depresji oraz niepokoju, w rzucaniu palenia i redukcji masy ciała (Alladin, 2012; Elkins et al., 2012; Golden, 2012; Montgomery et al., 2012).

Bada się również możliwość wykorzystania hipnozy w edukacji, sprawdzając, czy potęga sugestii może wpłynąć na procesy uczenia się (Wark, 2011). Ponadto istnieją pewne dowody na potwierdzenie faktu, że hipnoza może zmieniać procesy, które kiedyś uważano za automatyczne i pozostające poza świadomą kontrolą, takie jak czytanie (Lifshitz et al., 2013; Raz et al., 2002). Należy też wspomnieć o innych badaczach, według których automatyczność tych procesów pozostaje nienaruszona (Augustinova i Ferrand, 2012).

Jak działa hipnoza? W odpowiedzi na to pytanie pojawiły się dwie teorie. Według jednej hipnoza jest stanem dysocjacji, natomiast druga postrzega ją jako wejście w pewną rolę społeczną. Zgodnie z poglądem dysocjacyjnym hipnoza jest wynikiem zdysocjowanego stanu świadomości, podobnego do tego z przykładu z prowadzeniem samochodu, gdy osoba wykonująca tę czynność jest tylko w minimalnym stopniu świadoma procesu kierowania pojazdem, gdyż jej świadomość skoncentrowana jest na czymś innym. Teorię tę wspierają badania Ernesta Hilgarda (1904-2001) z zakresu hipnozy i bólu. Podczas eksperymentów wprowadzał pacjentów w stan hipnozy i wkładał ich dłonie do zimnej wody. Uczestnikom mówiono następnie, że nie będą czuć bólu, ale mogą wcisnąć przycisk, jeśli jednak go poczują. Uczestnicy mówili, że nie czują bólu, lecz mimo to wciskali przycisk, co sugeruje dysocjację świadomości podczas stanu hipnotycznego (Hilgard i Hilgard, 1994).

W społeczno-poznawczym podejściu do hipnozy pojawia się zupełnie inny tok myślenia. Zgodnie z nim ludzie w stanie hipnotycznym po prostu wchodzą w społeczną rolę osoby zahipnotyzowanej. Z rozdziału poświęconego psychologii społecznej dowiesz się, że to, jak zachowują się ludzie, może być uzależnione od ich przekonań na temat tego, jak w danej sytuacji powinno wyglądać ich zachowanie. Dla niektórych zachowania osoby zahipnotyzowanej nie wynikają z odmiennego lub zdysocjowanego stanu świadomości, lecz są rezultatem przyjmowania przekonań, jakie dana osoba żywi na temat danej roli społecznej.

Medytacja

Medytacja (ang. meditation) to akt koncentracji na pojedynczym celu (np. oddechu lub powtarzalnym dźwięku) w celu zwiększenia uważności. Podczas gdy hipnoza jest wynikiem interakcji terapeuty oraz osoby poddawanej leczeniu, medytację można wykonywać samemu. Często jednak osoby pragnące nauczyć się medytować przechodzą trening, podczas którego uczą się technik pozwalających na wejście w stan medytacji. Stan medytacji jest stanem odmiennej świadomości, co pokazują wykresy EEG osób rozpoczynających swoją przygodę z medytacją, jednakże wzorce fal mózgowych osób zaawansowanych w medytacji mogą reprezentować rzadkie stany świadomości (Fell, Axmacher i Haupt, 2010).

Istnieją różne techniki medytacyjne, można jednak zaryzykować stwierdzenie, że nadrzędnym celem medytacji jest oczyszczenie umysłu w celu osiągnięcia stanu odprężenia i uważności (Chen et al., 2013; Lang et al., 2012). Ostatnimi czasy popularność zdobywa medytacja mindfulness. W jednej z jej odmian uwaga medytującego skierowana jest na proces wewnętrzny lub znajdujący się na zewnątrz przedmiot (Zeidan et al., 2012).

Techniki medytacyjne czerpią z doświadczeń duchowych i religijnych (Ilustracja 4.24). Badania pokazują, że medytacja pomaga obniżyć ciśnienie krwi, a według American Heart Association w połączeniu z nieco bardziej tradycyjnymi metodami leczenia można ją wykorzystywać w radzeniu sobie z nadciśnieniem tętniczym, choć nie istnieją wystarczające dane do stworzenia formalnych zaleceń (Brook et al., 2013). Wydaje się, że podobnie jak hipnoza, medytacja jest pomocna w zarządzaniu stresem, poprawie jakości snu (Caldwell et al., 2010), leczeniu zaburzeń nastroju i lękowych (Chen et al., 2013; Freeman et al., 2010; Vøllestad et al., 2012) oraz uwalnianiu się od bólu (Reiner et al., 2013).

Ilustracja 4.24 (a) Posąg medytującego Buddy jako symbol jednej z wielu religii i tradycji duchowych, w których medytacja odgrywa istotną rolę. (b) Osoby praktykujące medytację mogą doświadczać zmienionych stanów świadomości. (Źródło: (a) modyfikacja pracy Jima Eplera; (b) modyfikacja pracy Caleba Roenigka).