Badania naukowe są kluczowym narzędziem pozwalającym zrozumieć złożony świat wokół nas. Bez badań musielibyśmy polegać wyłącznie na intuicji, autorytecie innych lub szczęśliwym trafie. Mimo że wiele osób wierzy w swoje zdolności obiektywnej obserwacji i rozumienia otaczającego świata, w historii zapisały się liczne przykłady, jak bardzo potrafimy się mylić, gdy ignorujemy konieczność poparcia naszych twierdzeń dowodami.
Przez stulecia ludzie byli przekonani, że Słońce krąży wokół płaskiej Ziemi, że kontynenty nie przemieszczają się oraz że choroby psychiczne spowodowane są opętaniem (Ilustracja 2.2). Systematyczne badania naukowe pozwalają nam wyzbyć się powziętych z góry przekonań czy przesądów oraz zyskać obiektywny obraz samych siebie i otaczającego nas świata.
Celem wszystkich naukowców jest lepsze zrozumienie świata. Psychologowie skupiają uwagę na zrozumieniu zachowań oraz procesów poznawczych (umysłu) i fizjologicznych (ciała), które leżą u ich podstaw. Inaczej niż w przypadku części metod stosowanych w celu zrozumienia zachowania (np. intuicji, doświadczeń osobistych), badania naukowe muszą dostarczać dowodów potwierdzających dane twierdzenia. Wiedza naukowa jest empiryczna (doświadczalna) (ang. empirical), tzn. oparta na obiektywnych, konkretnych dowodach, które można obserwować wielokrotnie, niezależnie od tego, kim jest obserwator.
Choć możemy postrzegać zachowanie, to umysłu już nie. Jeśli ktoś płacze, widzimy jego zachowanie, jednak przyczynę tego zachowania stwierdzić jest dużo trudniej. Czy obserwowana osoba płacze ze smutku, z bólu czy ze szczęścia? Czasem możemy poznać przyczynę czyjegoś zachowania, gdy po prostu zapytamy: „Dlaczego płaczesz?”. Jednak zdarzają się sytuacje, w których dana osoba albo nie czuje się swobodnie, odpowiadając na takie pytanie, albo nie chce bądź nie jest w stanie na nie odpowiedzieć. Niemowlę na przykład nie wyjaśni nam, dlaczego płacze. Z tego powodu psycholog musi wykazać się kreatywnością w wyjaśnianiu powodów ludzkiego zachowania. Ten rozdział opisuje, jak tworzy się naukę i jak ważną rolę odgrywa ona w podejmowaniu decyzji zarówno w życiu osobistym, jak i w sferze publicznej.
Zastosowanie wyników badań
Wskazanie, które teorie są uznawane przez środowisko naukowe, a które nie, może być trudne, szczególnie w tak rozległej dziedzinie jak psychologia. Obecnie mamy dostęp do ogromnej ilości informacji. Poszukiwanie danych dotyczących dowolnego tematu badawczego w internecie może nam przynieść wiele sprzecznych ze sobą wyników badań. W takich przypadkach środowisko naukowe poszukuje wspólnego stanowiska, ale zanim zostanie ono osiągnięte, może minąć sporo czasu (i wiele kolejnych badań).
Intensywny rozwój nowych technologii skłania badaczy do pytania, czy w ostatecznym rozrachunku korzystanie z nich pomaga nam, czy szkodzi. Wnioski naukowe są tu niejednoznaczne. Przykładowo, badanie aplikacji na smartfony przeznaczonej dla studentów odbywających staż z chirurgii wykazało, że korzystanie z niej może zwiększyć ich zaangażowanie i poprawić wyniki testów (Shaw i Tan, 2015). Z kolei badanie innej aplikacji ujawniło, że negatywnie wpływała na sen, komunikację oraz zarządzanie czasem korzystających z niej studentów na studiach licencjackich (Massimini i Peterson, 2009). Oczywiście, by wyciągnąć rzetelne wnioski, należałoby porównać parametry obu aplikacji, sposób ich użytkowania czy wreszcie charakterystykę samych studentów. Udzielenie obiektywnej odpowiedzi na pytanie o wpływ nowych technologii na wiedzę, uczenie się i zdrowie psychiczne studentów wymaga przeprowadzenia dalszych badań.
Oznacza to, że powinniśmy krytycznie podchodzić do napotykanych informacji i zachowywać zdrowy sceptycyzm. Każdą opinię powinniśmy oceniać pod wieloma względami: jaką specjalistyczną wiedzą dysponuje osoba, która ją wygłasza, co może zyskać, gdy teza okaże się prawdziwa, czy przedstawione dowody potwierdzają tezę oraz co na ten temat sądzą inni naukowcy. Staje się to szczególnie ważne, gdy weźmiemy pod uwagę, ile informacji w reklamach czy w internecie przedstawianych jest jako „udowodnione naukowo”, podczas gdy są to tak naprawdę tylko opinie kilku osób próbujących sprzedać produkt lub nakłonić nas do przyjęcia ich punktu widzenia.
Powinniśmy być świadomymi odbiorcami udostępnianych nam informacji, ponieważ decyzje podejmowane na ich podstawie mają znaczące konsekwencje. Mogą np. wpływać na politykę i wydatki publiczne.
Wyobraź sobie, że wybrano cię na prezydenta miasta i masz za zadanie zaplanować wydatki w budżecie. Musisz m.in. zdecydować, czy kontynuować finansowane wcześniej programy interwencyjne pomagające dzieciom pochodzącym ze środowisk zagrożonych marginalizacją społeczną. Dzieci te mają specjalne potrzeby lub mierzą się z innymi ograniczeniami. Wspierające je programy obejmują szeroki zakres usług mających za zadanie optymalizację rozwoju dzieci i osiągnięcie przez nie sukcesu w szkole i w późniejszym życiu. Chociaż założenia tych programów brzmią atrakcyjnie, to przed wyłożeniem na nie pieniędzy publicznych chcesz mieć pewność, że okażą się także skuteczne. Tu z pomocą przychodzą psychologowie i inni naukowcy, którzy przeprowadzili wiele badań potwierdzających skuteczność takich programów (Neil i Christensen, 2009; Peters-Scheffer et al., 2011).
Konkretne programy mogą różnić się skutecznością. Ich krótkoterminowe efekty są wyraźniej widoczne, istnieją jednak przesłanki, by wierzyć, że wiele z nich przynosi uczestnikom również długoterminowe korzyści (Barnett, 2011). Jako odpowiedzialny zarządca miasta będziesz zapewne poszukiwać wyników badań, aby dowiedzieć się, które programy są najbardziej skuteczne. Jakie założenia musi spełniać efektywny program wsparcia? Zapoznanie się z obiektywnymi dowodami lepiej przygotowuje do podjęcia decyzji, na który z programów przeznaczyć środki publiczne.
Korzystanie z badań naukowych przy podejmowaniu decyzji jest pomocne dla każdego. Wyobraź sobie, że twoja przyjaciółka właśnie dowiedziała się, że ma raka piersi lub że u któregoś z członków twojej rodziny zdiagnozowano autyzm. W obu przypadkach zapewne zechcesz dowiedzieć się, jakie metody leczenia są najskuteczniejsze i wywołują najmniej działań niepożądanych. Jak to zrobisz? Zapewne porozmawiasz ze swoim lekarzem i omówisz z nim wyniki badań naukowych dotyczących różnych metod leczenia. Oczywiście będziesz zachowywać krytyczne spojrzenie i upewnisz się, że w miarę możliwości posiadasz wszystkie najważniejsze informacje.
To badania naukowe pozwalają nam odróżnić fakty od opinii. Fakt (ang. fact) to możliwa do zaobserwowania rzeczywistość, a opinia (pogląd) (ang. opinion) to osobiste osądy, wnioski lub nastawienie badacza, które mogą być trafne lub nie. W społeczności naukowej fakty można określić, posługując się wyłącznie dowodami zebranymi w badaniach empirycznych.
Badania naukowe jako proces
Wiedza naukowa rozwija się w procesie zwanym metodą naukową (ang. scientific method). Teorie i hipotezy są konfrontowane z rzeczywistością (podczas obserwacji empirycznych). Obserwacje te rodzą nowe idee, które następnie również konfrontowane są z rzeczywistością i tak dalej. W tym rozumieniu proces naukowy jest cykliczny. W tym cyklu posługujemy się dwoma rodzajami rozumowania: dedukcją i indukcją. W rozumowaniu dedukcyjnym (dedukcji) (ang. deductive reasoning) pomysły sprawdzane są empirycznie; w rozumowaniu indukcyjnym (ang. inductive reasoning) empiryczne obserwacje prowadzą do powstania nowych hipotez lub założeń (Ilustracja 2.3). Te procesy są nierozłączne niczym wdech i wydech, jednak różne podejścia naukowe kładą różny nacisk na dedukcję i indukcję.
W nauce rozumowanie dedukcyjne zaczyna się od uogólnienia – hipotezy, na której podstawie wyciągamy logiczne wnioski o otaczającym nas świecie. Jeśli hipoteza jest prawdziwa, wówczas logiczne wnioski wynikające z rozumowania dedukcyjnego również będą prawdziwe.
Wywód oparty na rozumowaniu dedukcyjnym mógłby wyglądać następująco: wszystkie organizmy żywe potrzebują energii do życia (to nasza hipoteza). Kaczki są organizmami żywymi. Tym samym kaczki potrzebują energii do życia (logiczny wniosek). W tym przykładzie hipoteza jest prawdziwa, tym samym wniosek też jest prawdziwy. Jednak czasami błędna hipoteza może prowadzić do logicznego, lecz błędnego wniosku. Rozważ taki wywód: wszystkie ptaki latają (błędna przesłanka). Struś jest ptakiem. Wnioskujemy zatem, że struś potrafi latać.
Naukowcy wykorzystują rozumowanie dedukcyjne, by empirycznie sprawdzić swoje hipotezy. Wracając do powyższego przykładu, badacze mogliby opracować badanie, by przetestować następującą hipotezę: jeśli każdy żywy organizm potrzebuje energii do życia, kaczki również będą potrzebowały energii do życia. Rozumowanie dedukcyjne zaczyna się od uogólnienia, które jest konfrontowane z obserwacjami rzeczywistości; rozumowanie indukcyjne zaś działa w odwrotnym kierunku.
Rozumowanie indukcyjne wykorzystuje obserwacje empiryczne w celu stworzenia szerokiego uogólnienia. W przeciwieństwie do rozumowania dedukcyjnego, konkluzje sformułowane w ramach rozumowania indukcyjnego mogą być prawdziwe lub nie niezależnie od prawdziwości obserwacji, na których zostały oparte. Na przykład stwierdzasz, że twoje ulubione owoce – jabłka, banany i pomarańcze – rosną na drzewach; tym samym zakładasz, że wszystkie owoce rosną na drzewach. To przykład rozumowania indukcyjnego. Oczywiście istnienie truskawek, porzeczek i kiwi dowodzi, że to uogólnienie nie jest prawdziwe, mimo że zostało oparte na wielu bezpośrednich obserwacjach. Naukowcy wykorzystują rozumowanie indukcyjne do formułowania teorii, które generują hipotezy, a te z kolei są sprawdzane przez rozumowanie dedukcyjne. Tym samym nauka oparta jest zarówno na procesach dedukcyjnych, jak i indukcyjnych.
Na przykład studia (opisy) przypadków, o których przeczytasz w następnym podrozdziale, są w przeważającym stopniu oparte na obserwacjach empirycznych. Zatem są ściśle powiązane z procesami indukcyjnymi, ponieważ badacze zbierają ogromne ilości obserwacji i szukają pośród tych danych interesujących reguł (nowych idei). Badania eksperymentalne zaś kładą nacisk na rozumowanie dedukcyjne.
Powiedzieliśmy, że teorie i hipotezy to idee, ale jakiego rodzaju? Teoria (ang. theory) to rozbudowany zbiór przemyśleń, proponujących wyjaśnienie obserwowanych zjawisk. Teorie są wielokrotnie konfrontowane z rzeczywistością, ale zazwyczaj są zbyt rozbudowane, by można było je sprawdzić od razu w całości; dlatego badacze stawiają hipotezy, by przetestować wybrane aspekty (części) danej teorii.
Hipoteza (ang. hypothesis) to możliwe do zweryfikowania stwierdzenie określające, jaka zmiana zajdzie w otaczającym świecie, jeśli nasz pomysł okaże się prawdziwy. Hipoteza często ujmowana jest w formę stwierdzenia (np. „Jeśli będę się uczyć całą noc, dostanę pozytywną ocenę z egzaminu”). Hipotezy są niezwykle ważne, ponieważ stanowią pomost między sferą idei a rzeczywistością. W trakcie testowania konkretnych hipotez teorie są modyfikowane i doprecyzowywane, by odzwierciedlały i uwzględniały wyniki testów (Ilustracja 2.4).
By przekonać się, jak funkcjonuje ten proces, rozważmy konkretną teorię oraz hipotezę, którą można postawić w oparciu o nią. Jak przeczytasz w następnym rozdziale, teoria emocji Jamesa-Langego zakłada, że emocje jako doświadczenia psychiczne są wynikiem fizjologicznego pobudzenia kojarzonego ze stanem emocjonalnym. Wyobraź sobie, że wychodząc z domu, widzisz na chodniku agresywnego węża. Twoje serce zaczyna bić szybciej i robi ci się niedobrze. Zgodnie z teorią Jamesa-Langego te fizjologiczne zmiany wywołałyby u ciebie poczucie strachu. Na podstawie tej teorii można postawić hipotezę, że osoba nieodczuwająca fizjologicznego pobudzenia wywołanego widokiem węża nie doświadczy strachu.
Każda hipoteza naukowa jest możliwa do podważenia (falsyfikowalna) (ang. falsifiable), tj. można udowodnić, że nie jest prawdziwa. Zapewne pamiętasz z pierwszego rozdziału, że Zygmunt Freud (1856–1939) miał wiele pomysłów na wyjaśnienie ludzkich zachowań (Ilustracja 2.5). Jednak idee te są krytykowane, ponieważ wiele z nich nie jest falsyfikowalnych, np. trudno wyobrazić sobie badanie empiryczne, które obaliłoby (lub potwierdziło) istnienie id, ego i superego: trzech aspektów osobowości opisanych we Freudowskich teoriach.
Mimo to teorie Freuda są bardzo często przedstawiane w podręcznikach do psychologii ze względu na ich znaczenie w historii psychologii osobowości i psychoterapii, pozostają również podwalinami współczesnych form terapii.
W przeciwieństwie do teorii Freuda, teoria Jamesa-Langego pozwala na postawienie falsyfikowalnych hipotez, na przykład przedstawionej poniżej. Niektóre osoby z ciężkimi uszkodzeniami kręgosłupa nie są w stanie poczuć tych reakcji organizmu, które często towarzyszą emocjonalnym doświadczeniom. Tym samym moglibyśmy przetestować naszą hipotezę, określając, w jaki sposób różnią się doświadczenia osób potrafiących odczuć fizjologiczne pobudzenie od doświadczeń osób, które takiego pobudzenia nie odczuwają. Takie badanie naukowe zostało przeprowadzone. Osoby niemogące poczuć pobudzenia fizjologicznego nadal odczuwały emocje, aczkolwiek były one mniej intensywne niż u osób zdrowych (Chwalisz et al., 1988).
Uzależnienie zasadności danej teorii od możliwości jej falsyfikacji pozwala mieć większą pewność co do jej rzetelności. Zazwyczaj informacja zostanie wielokrotnie sprawdzona, zanim zaakceptuje ją społeczność naukowa.