Dlaczego robimy to, co robimy? Jakie motywacje leżą u podstaw naszego zachowania? Motywacja (ang. motivation) opisuje pragnienia i potrzeby, które kierują naszym zachowaniem tak, abyśmy osiągnęli zamierzony cel. Motywacja kieruje dążeniem do zaspokojenia naszych potrzeb fizjologicznych, na przykład głodu czy pragnienia. Wówczas mówimy o motywacji, która ma przywrócić naszą homeostazę (równowagę). Gdy nasze warunki bytowe są zapewnione, a mimo to pragniemy poprawić swój dobrostan, również kieruje nami motywacja. Wówczas jednak motywacja nie będzie bazowała na przywróceniu homeostazy, a na zaburzeniu jej.
Teorie motywacji
William James (1842–1910) w istotny sposób przyczynił się do wczesnych badań nad motywacją. James wysnuł teorię, że zachowaniem kierują instynkty, które pomagają nam przetrwać (Ilustracja 10.8). Z biologicznego punktu widzenia instynkt (ang. instinct) to charakterystyczny dla danego gatunku wzorzec zachowania, którego nie da się nauczyć. James i jemu współcześni toczyli spór dotyczący dokładnej definicji instynktu. James zaproponował spis kilkudziesięciu ludzkich instynktów, a wielu żyjących ówcześnie badaczy stworzyło własne, odmienne listy. Za prawdziwe instynkty w czasach Jamesa uznano takie ludzkie zachowania, jak opieka matki nad dzieckiem, potrzeba jedzenia, gdy jest się głodnym, czy polowanie na ofiarę. Pogląd, że ludzkim zachowaniem kierują instynkty, był dość mocno krytykowany ze względu na niezaprzeczalną rolę uczenia się w kształtowaniu różnego rodzaju ludzkich zachowań. W rzeczywistości już na początku XX wieku wykazano w drodze eksperymentu, że pewne instynktowne zachowania wynikają z uczenia asocjacyjnego (przypomnij sobie warunkowanie strachu w eksperymencie Johna Watsona z „Małym Albertem”) (Faris, 1921).
Inna wczesna teoria motywacji sugerowała, że w kierowaniu zachowaniem szczególnie istotne jest utrzymanie homeostazy. Homeostaza (ang. homeostasis) to tendencja do zachowania równowagi czy optymalnego poziomu w danym układzie biologicznym. Obszar mózgu będący ośrodkiem kontroli organizmu otrzymuje dane z receptorów (tj. kompleksów neuronów), po czym kieruje efektorami (którymi mogą być inne neurony) w celu skorygowania wykrytego braku równowagi.
Zgodnie z teorią popędu (ang. drive theory) odchylenia od homeostazy są motorem powstawania potrzeb fizjologicznych. Potrzeby te skutkują stanami popędu psychologicznego, który kieruje zachowaniem tak, by zaspokoić potrzeby i – ostatecznie – przywrócić homeostazę. Znasz to uczucie. Jeśli minęło już kilka godzin od śniadania, czujesz, że kurczy ci się żołądek, organizm wykrywa zmianę poziomu glukozy, aminokwasów i wolnych kwasów tłuszczowych we krwi i zaczyna być wytwarzany hormon grelina. Hormon ten wywołuje fizjologiczną potrzebę i odpowiadający jej stan popędu - głód. Pcha on cię do poszukiwania jedzenia i jego konsumpcji. Tuż po spożyciu posiłku żołądek jest pełny, poziom greliny, glukozy i innych składników krwi wysyła organizmowi sygnał „jestem najedzony” (więcej w Ramce Mechanizm zaspokajania głodu).
Co ciekawe, teoria popędu podkreśla również rolę nawyków w podejmowanej odpowiedzi behawioralnej. Nawyk (ang. habit) to wzorzec zachowania, w który regularnie się angażujemy. Gdy podejmujemy zachowania, które skutecznie redukują dany popęd, z większym prawdopodobieństwem postąpimy tak samo, gdy popęd ten pojawi się w przyszłości (Graham i Weiner, 1996).
Połącz wątki
Mechanizm zaspokajania głodu
Podstawę głodu stanowi szereg mechanizmów fizjologicznych. Pusty żołądek się kurczy, a wtedy zazwyczaj człowiek odczuwa głód. Informacja chemiczna trafia do mózgu, dając sygnał do inicjacji zachowań związanych z żywieniem. Gdy obniża się poziom glukozy we krwi, trzustka i wątroba wytwarzają szereg sygnałów chemicznych, które wywołują uczucie głodu (Konturek et al., 2003; Novin, Robinson, Culbreth i Tordoff, 1985) i tym samym inicjują podjęcie czynności jedzenia. Większość ludzi po zjedzeniu posiłku odczuwa sytość (ang. satiation), czyli uczucie pełności i zadowolenia, a potrzeba zaspokojenia głodu ustaje.
Podobnie jak w przypadku podjęcia zachowania związanego z jedzeniem, sytość również regulują mechanizmy fizjologiczne. Gdy poziom glukozy we krwi wzrasta, trzustka i wątroba wysyłają sygnały wyłączające uczucie głodu i chęć jedzenia (Drazen i Woods, 2003; Druce, Small i Bloom, 2004; Geary, 1990). Ruchy perystaltyczne jelit również dostarczają do mózgu ważne sygnały na temat zaspokojenia głodu (Woods, 2004), a komórki tłuszczowe wydzielają leptynę (ang. leptin) – hormon sytości.
W mózgu zintegrowane są różne sygnały związane z odczuciem głodu i sytością zaangażowane w regulację odżywiania Badania sugerują, że szczególnie ważnymi miejscami tej integracji są niektóre obszary podwzgórza i tyłomózgowia (Ahima i Antwi, 2008; Woods i D’Alessio, 2008). Ostatecznie aktywność mózgu decyduje o tym, czy podejmujemy zachowania związane z zaspokojeniem głodu, czy nie (Ilustracja 10.9).
Rozszerzenie teorii popędu uwzględnia fakt, że potencjalnym czynnikiem motywującym może być poziom pobudzenia. Jak zapewne przypominacie sobie z rozdziału o uczeniu się, według tych teorii istnieje optymalny poziom pobudzenia, który wszyscy staramy się utrzymać (Ilustracja 10.10). Jeśli jest on za niski, stajemy się znudzeni i szukamy jakiejś stymulacji. Z kolei gdy jest on za wysoki, podejmujemy zachowania mające na celu zmniejszenie tego pobudzenia (Berlyne, 1960). Większość studentów doświadczyła w swojej karierze akademickiej potrzeby utrzymania optymalnego poziomu pobudzenia. Pomyśl, ile stresu studenci odczuwają na koniec letniego semestru. Czują się przytłoczeni nadmierną liczbą egzaminów, prac i dużych projektów, które muszą ukończyć w terminie. Prawdopodobnie tęsknią za odpoczynkiem i relaksem, który ich czeka w czasie wakacyjnej przerwy. Jednak zaraz po zakończeniu sesji dość szybko zaczynają czuć znudzenie. Zazwyczaj do czasu rozpoczęcia nowego semestru jesienią wielu studentów wręcz cieszy się, że wraca na uczelnię. Właśnie tak w praktyce wygląda teoria pobudzenia.
Jaki zatem jest optymalny poziom pobudzenia? Jaki poziom przekłada się na najlepszą wydajność pracy? Badania wykazują, że najlepsze jest na ogół umiarkowane pobudzenie, natomiast w przypadku bardzo wysokiego lub niskiego pobudzenia wydajność słabnie (Yerkes i Dodson, 1908). Zastanów się nad poziomem pobudzenia, jaki towarzyszy ci podczas przygotowania do egzaminu z tych zajęć. Jeśli jest bardzo niski i wiąże się z nim znudzenie i apatia, najpewniej ucierpi na tym wydajność. Bardzo wysoki poziom, podobnie jak silny niepokój, może być paraliżujący i pogarszać wyniki. Podobnie zawodnicy drużyny piłkarskiej biorący udział w turnieju. Są faworytami do wygranej z dużą przewagą w pierwszym meczu, więc zaczynają grać z niskim poziomem pobudzenia, co sprawia, że mogą zostać łatwo pokonani przez mniej doświadczoną drużynę.
Niemniej optymalny poziom pobudzenia to bardziej złożona kwestia niż tylko stwierdzenie, że najlepszy jest zawsze średni poziom pobudzenia. Badacze Robert Yerkes (1876-1956) i John Dodson (1879-1955) odkryli, że optymalny poziom pobudzenia zależy od złożoności i trudności zadania, które ma zostać wykonane (Ilustracja 10.11). Zależność ta nosi nazwę prawa Yerkesa-Dodsona (ang. Yerkes-Dodson law), zgodnie z którym proste zadanie wykonuje się najlepiej, gdy poziom pobudzenia jest stosunkowo wysoki, natomiast zadania złożone są realizowane z największą wydajnością przy niższym poziomie pobudzenia.
Poczucie własnej skuteczności i motywy społeczne
Poczucie własnej skuteczności (ang. self-efficacy) to wiara jednostki w możliwość wykonania przez nią zadania, na którą może składać się wcześniejsza udana realizacja takiego samego lub podobnego zadania. Albert Bandura (1994) wysnuł teorię, że poczucie własnej skuteczności u danej osoby odgrywa zasadniczą rolę w motywowaniu zachowania. Bandura twierdzi, że motywacja wypływa z oczekiwań, które mamy w odniesieniu do konsekwencji naszych zachowań, co ostatecznie sprawia, że docenienie naszej możliwości zaangażowania się w dane zachowanie decyduje o tym, co robimy i jakie cele sobie postawimy. Na przykład jeśli szczerze wierzysz w swoje zdolności do osiągnięcia najwyższego poziomu wymagań, z większym prawdopodobieństwem podejmiesz się ambitnych zadań i nie pozwolisz, by przeciwności zniechęciły cię do doprowadzenia danego zadania do końca.
Wielu teoretyków skupiło się w swoich badaniach na zrozumieniu motywów społecznych (McAdams i Constantian, 1983; McClelland i Liberman, 1949; Murray et al., 1938). Wśród nich znajdują się potrzeba osiągnięć, przynależności i intymności. To właśnie potrzeba osiągnięć napędza wydajność i skuteczność. Potrzeba przynależności zachęca do pozytywnych interakcji z innymi, a potrzeba intymności sprawia, że dążymy do tworzenia głębokich, znaczących relacji. Henry Murray i jego współpracownicy (1938) przypisali te potrzeby do domen. Na przykład potrzeba osiągnięć i uznania zalicza się do domeny ambicji. Dominacja i agresja zostały uznane za potrzeby w domenie władzy, a zabawa – w domenie przywiązania do ludzi.
Hierarchia potrzeb Maslowa
Podczas gdy wcześniej opisywane teorie motywacji odnoszą się do podstawowych popędów biologicznych, cech jednostki lub sytuacji społecznych, Abraham Maslow (1943) zaproponował hierarchię potrzeb (ang. hierarchy of needs), która obejmuje cały zakres motywów, od biologicznych, przez indywidualne, po społeczne. Potrzeby te często przedstawia się w formie piramidy (Ilustracja 10.12).
U podstaw piramidy znajdują się wszystkie potrzeby fizjologiczne niezbędne do przeżycia. Po nich następują podstawowe potrzeby bezpieczeństwa, bycia kochanym i poczucia przynależności, a także poczucia własnej wartości i pewności siebie. Na szczycie piramidy mamy samorealizację, stanowiącą zasadniczo potrzebę osiągnięcia pełnego potencjału, którą można zrealizować tylko wtedy, gdy zaspokojone są potrzeby z niższych poziomów piramidy. Dla Maslowa i innych przedstawicieli psychologii humanistycznej samorealizacja odzwierciedla humanistyczny nacisk na pozytywne aspekty ludzkiej natury. Maslow zasugerował, że jest to ciągły, trwający całe życie proces i tylko niewielki odsetek ludzi osiąga stan samorealizacji (Francis i Kritsonis, 2006; Maslow, 1943).
Zdaniem Maslowa (1943) każdy musi zaspokoić potrzeby na niższych poziomach, zanim zajmie się tymi na szczycie piramidy. Przykładowo jeśli ktoś ma trudności ze znalezieniem wystarczającej ilości jedzenia, by zaspokoić swoje potrzeby żywieniowe, z niewielkim prawdopodobieństwem będzie poświęcał nadmiernie dużo czasu na rozmyślanie, czy inni postrzegają go jako dobrego człowieka. Zamiast tego całą energię skieruje na znalezienie czegoś do jedzenia. Niemniej należy podkreślić, że teoria Maslowa jest krytykowana za subiektywność i nieuwzględnienie fenomenów występujących w prawdziwym świecie (Leonard, 1982). Inne badania poświęcono kwestii zaproponowanej przez Maslowa u schyłku życia, zakładającej, że nad samorealizacją jest jeszcze poziom samotranscendencji, reprezentujący dążenie do sensu i celu poza sobą (Koltko-Rivera, 2006). Przykładowo ludzie czasem decydują się na samopoświęcenie, wyrażając w ten sposób swoje poglądy polityczne lub próbując wpłynąć na poprawę warunków życia innych. Mahatma Gandhi, znany na całym świecie orędownik niepodległości, biorący udział w pokojowych protestach, kilkakrotnie uczestniczył w strajkach głodowych w proteście przeciwko brytyjskiej dominacji nad Indiami. Ludzie są gotowi się głodzić lub w inny sposób narażać się na niebezpieczeństwo, wykazując przy tym motywację na wyższym poziomie, wykraczającą poza własne potrzeby.
Sięgnij po więcej
Zapoznaj się z tym interaktywnym ćwiczeniem ilustrującym ważne koncepcje hierarchii potrzeb Maslowa.
Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna
Motywacja może być wywołana czynnikami wewnętrznymi motywacja wewnętrzna (ang. intrinsic motivation) lub czynnikami zewnętrznymi motywacja zewnętrzna (ang. extrinsic motivation) (wywołana czynnikami zewnętrznymi) (Ilustracja 10.13). Podłożem zachowań motywowanych wewnętrznie jest wywołane nimi poczucie osobistej satysfakcji. Natomiast podstawą zachowań motywowanych zewnętrznie jest chęć uzyskania korzyści pochodzącej z zewnątrz, od innych ludzi.
Zastanów się, dlaczego jesteś teraz na studiach. Czy dlatego, że lubisz się uczyć i chcesz uzyskać wyższe wykształcenie, by zyskać gruntowną edukację? Jeśli tak, to kieruje tobą motywacja wewnętrzna. Jednak jeśli studiujesz, bo chcesz zdobyć tytuł, żeby mieć większe szanse na dobrze płatną pracę lub spełnić oczekiwania rodziców, to twoja motywacja ma bardziej zewnętrzny charakter.
W rzeczywistości nasze motywacje są zazwyczaj mieszaniną czynników wewnętrznych i zewnętrznych, a z biegiem czasu ich dobór może się zmieniać (często w sposób, który wydaje się być sprzeczny z intuicją). Stare angielskie przysłowie mówi: „Wybierz zawód, który kochasz, a nigdy nie będziesz musiał pracować”, co oznacza, że jeśli lubisz swoje zajęcie, wcale nie odczuwasz, że... pracujesz. Niektóre badania sugerują jednak, że nie zawsze tak jest (Daniel Esser, 1980; Deci, 1972; Deci, Koestner i Ryan, 1999). Okazuje się, że uzyskanie pewnego rodzaju zewnętrznego wzmocnienia (tj. wynagrodzenia) za zaangażowanie w czynności, które lubimy, sprawia, że zaczynamy myśleć o nich jak o pracy i nie dostarczają nam już takiej samej przyjemności. W rezultacie nie jesteśmy skłonni poświęcać tyle czasu, angażując się w te „przeklasyfikowane” czynności przy braku jakiegokolwiek zewnętrznego wzmocnienia. Oto przykład: Odessa uwielbia piec, więc robi to w wolnym czasie. Często po wyłożeniu towarów na półki w sklepie spożywczym, w którym pracuje, wieczorami pichci ciasta, co sprawia jej dużą przyjemność. Gdy z działu piekarniczego w jej sklepie odchodzi pracownik, Odessa aplikuje na to stanowisko i zostaje przyjęta. Mimo że nowa praca bardzo jej się podoba, po kilku miesiącach nie ma już tak dużej ochoty na przygotowywanie wypieków w wolnym czasie. Pieczenie stało się pracą, która zmieniła motywację do tej czynności (Ilustracja 10.13). Odessa doświadczyła tzw. efektu nadmiernego uzasadnienia, który sprawia, że motywacja wewnętrzna maleje, gdy pojawia się motywacja zewnętrzna. Może to doprowadzić do wygaszenia motywacji wewnętrznej i bazowania w dalszym działaniu na nagrodach zewnętrznych (Deci et al., 1999).
Inne badania ujawniają, że motywacja wewnętrzna może być podatna na działanie wzmocnienia zewnętrznego i że odpowiednio dobrane wzmocnienia, np. w formie pochwał, mogą nawet wzmacniać motywację wewnętrzną (Arnold, 1976; Cameron i Pierce, 1994). W takim przypadku motywacja Odessy do pieczenia w wolnym czasie może pozostać wysoka, jeśli na przykład klienci regularnie komplementują jej wypieki lub talent do dekorowania ciast.
Te pozorne rozbieżności we wnioskach badaczy można wyjaśnić, uwzględniając kilka czynników. Na przykład wzmocnienie rzeczowe (tj. pieniądze) i wzmocnienie słowne (tj. pochwały) mogą w bardzo różny sposób wpływać na daną osobę. W istocie nagrody materialne (czyli pieniądze) mają zwykle bardziej negatywny wpływ na motywację wewnętrzną niż te niematerialne (pochwały). Co więcej, kluczowe są oczekiwania jednostki w stosunku do zewnętrznego czynnika motywującego. Jeśli ktoś oczekuje nagrody zewnętrznej, wtedy motywacja wewnętrzna do danego zadania zwykle maleje. Jeśli jednak nie ma takich oczekiwań, a motywacja zewnętrzna stanowi zaskoczenie, wtedy motywacja wewnętrzna do określonej czynności ma tendencję do utrzymania się (Deci et al., 1999).
Kulturowy aspekt motywacji
Na motywację mogą wpływać również czynniki kulturowe. W kulturach kolektywistycznych, gdzie nacisk kładzie się na dobrostan grupy a nie na dobrostan jednostki, powszechne jest np. podejmowanie działań na rzecz członków rodziny (Nisbett, Peng, Choi i Norenzayan, 2001). Tego typu skupienie się na potrzebach innych osób w grupie zapewnia szerszą perspektywę, uwzględniającą zarówno sytuacyjne, jak i kulturowe wpływy na zachowanie. W związku z tym w kolektywistycznym kręgu kulturowym prawdopodobieństwo zniuansowanych przyczyn zachowań jest większe niż w kulturze indywidualistycznej (więcej informacji o kulturach kolektywistycznej i indywidualistycznej znajdziesz w rozdziale Psychologia społeczna).
W środowisku akademickim studenci z większym prawdopodobieństwem doświadczają motywacji wewnętrznej do nauki, gdy mają poczucie przynależności i czują szacunek w klasie. Tę internalizację można zwiększyć, gdy mniejszą wagę przyłoży się do kwestii oceniania podczas zajęć oraz gdy studenci czują, że mają pewną kontrolę nad swoim środowiskiem uczenia się. Ponadto stawianie przed nimi zadań wymagających, ale wykonalnych, wraz z uzasadnieniem zaangażowania w różne projekty edukacyjne może zwiększyć wewnętrzną motywację do ich realizacji (Niemiec i Ryan, 2009). Przyjrzyjmy się przykładowi Pawła, studenta pierwszego roku prawa, który zapisał się na dwa kursy: prawo rodzinne i prawo karne. Profesor od prawa rodzinnego prowadzi zajęcia w niezbyt przyjemny sposób: lubi na poczekaniu zadawać studentom trudne pytania, przez co często czują się poniżeni lub zakłopotani. Oceny przyznawane są wyłącznie na podstawie testów i egzaminów, a wykładowca wywiesza wyniki na drzwiach. Natomiast profesor od prawa karnego umożliwia dyskusje podczas zajęć i pełne szacunku debaty w małych grupach. Znaczna część końcowej oceny zależy nie od egzaminu, a od opracowanego przez studenta projektu badawczego poświęconego wybranemu przez niego problemowi z zakresu prawa karnego. Badanie sugeruje, że Paweł będzie mniej zmotywowany wewnętrznie na kursie prawa rodzinnego, gdzie studenci są onieśmieleni podczas zajęć, a nacisk kładziony jest na ocenę nauczyciela. Paweł prawdopodobnie doświadczy większej motywacji wewnętrznej na kursie prawa karnego, gdzie warunki zachęcają do współpracy i poszanowania pomysłów, a dodatkowo studenci mają większy wpływ na swoje kształcenie.