Jak podwoić proporcje składników z przepisu na ciasto do pizzy? Rozwiązanie tego problemu jest dość proste: wystarczy pomnożyć wszystkie składniki przez dwa i gotowe. Zdarza się jednak, że stajemy przed problemami bardziej złożonymi. Masz do przygotowania z dnia na dzień pilny raport, musisz go za chwilę wydrukować, ale drukarka przestała działać. Co należy zrobić? Po pierwsze, zidentyfikować problem, a następnie zastosować strategię rozwiązania go.
Strategie rozwiązywania problemów
Jak podchodzisz do problemu, niezależnie od tego, czy jest to złożone zadanie matematyczne, czy zepsuta drukarka? Zanim znajdziesz rozwiązanie, jasno określ problem, czyli zidentyfikuj, co w tej sytuacji stanowi faktyczną trudność. Następnie zastanów się, jaka strategia rozwiązania problemu będzie najskuteczniejsza w tym konkretnym przypadku.
Strategia rozwiązywania problemu (ang. problem-solving strategy) to plan działania zmierzający do znalezienia rozwiązania (Tabela 7.2). Dobrze znaną strategią jest metoda prób i błędów (ang. trial and error). Podejście to opisuje powiedzenie: „Jeśli nie uda ci się rozwiązać problemu za pierwszym razem, próbuj ponownie i jeszcze raz”. W przypadku niedziałającej drukarki możesz sprawdzić poziom tuszu, a jeśli to nie zadziała, możesz zobaczyć, czy papier się nie zakleszczył. Może się również okazać, że drukarka nie jest podłączona do komputera albo wtyczka zasilania została wyłączona z kontaktu. Stosując metodę prób i błędów, testujesz różne rozwiązania, aż znajdziesz to właściwe. Metoda ta jest powszechna, chociaż nie zalicza się do najbardziej skutecznych.
| Metoda | Opis | Przykład |
|---|---|---|
| Prób i błędów | próbowanie różnych rozwiązań, dopóki znajdzie się odpowiednie dla danego problemu | ponowne uruchomienie telefonu, wyłączenie WiFi, wyłączenie Bluetootha w celu zdiagnozowania, dlaczego telefon nie działa |
| Algorytm | schemat rozwiązywania problemów krok po kroku | instrukcja instalowania nowego oprogramowania na komputerze |
| Heurystyka | ogólne ramy rozwiązywania problemów | strategia cofania się; dzielenie zadania na poszczególne etapy |
Kolejną strategią jest algorytm (ang. algorithm), czyli schemat rozwiązywania problemu dostarczający instrukcji krok po kroku, by uzyskać pożądany efekt (Kahneman, 2011). Algorytm można porównać do przepisu z bardzo szczegółowymi wskazówkami, którego zastosowanie za każdym razem daje taki sam rezultat. Codziennie korzystamy z algorytmów zaimplementowanych w silnikach wyszukiwarek internetowych takich jak Google. Algorytmy te m.in. decydują, które witryny pojawiają się jako pierwsze na liście wyszukanych wyników. Facebook również stosuje algorytmy do ustalenia, które posty mają być wyświetlone na tablicy. Uczymy się licznych algorytmów przez całe życie i stosujemy je nieustannie zarówno świadomie, jak i nieświadomie, począwszy od reguł gramatycznych, na procedurach rozwiązywania zadań matematycznych kończąc.
Istnieje również heurystyczna metoda rozwiązywania problemów. Podczas gdy algorytm musi być dokładnie zastosowany, abyśmy uzyskali prawidłowy rezultat, heurystyka (ang. heuristic) stanowi ogólne wskazówki ułatwiające rozwiązanie problemu (Tversky i Kahneman, 1974). Możemy potraktować ją jak skrót myślowy wykorzystywany do rozwiązania problemu. Przykładem metody heurystycznej jest zasada „spod dużego palca” - bez wiedzy czy głębszego zastanowienia się. Mimo że oszczędza ona czas i energię w procesie podejmowania decyzji, nie zawsze prowadzi do racjonalnego rozwiązania. W zależności od sytuacji używane są różne rodzaje heurystyk, ale impuls do ich zastosowania pojawia się, gdy spełniony jest jeden z poniższych warunków (Pratkanis, 1989):
- gdy mamy nadmiar informacji,
- gdy czas na podjęcie decyzji jest ograniczony,
- gdy decyzja, którą należy podjąć, nie jest ważna,
- gdy dostęp do informacji w procesie podejmowania decyzji jest ograniczony,
- gdy odpowiednia heurystyka sama od razu przychodzi nam do głowy.
Strategia cofania się (ang. working backwards) to przydatna metoda heurystyczna, w której zaczynasz rozwiązywać problem, skupiając się na celu. Załóżmy, że mieszkasz w Toruniu i otrzymujesz zaproszenie na ślub, który ma się odbyć w sobotę o 16.00 w Olsztynie. Musisz odpowiednio zaplanować trasę i czas wyjazdu, biorąc pod uwagę ewentualne korki. Jeżeli chcesz dojechać na ślub na 15.30, a bez korków dojazd do Olsztyna zajmuje 2,5 godziny, to o której godzinie musisz wyjść z domu? Prawdopodobnie nawet nie myślisz o tym, że regularnie stosujesz heurystykę cofania się do planowania różnych czynności w ciągu dnia.
Kolejna przydatna heurystyka to zasada realizacji dużego celu lub zadania poprzez podzielenie go na kilka mniejszych etapów. Metoda ta jest często stosowana na studiach przy większych projektach badawczych lub długich pracach pisemnych. Przykładowo studenci robią burzę mózgów, rozwijają tezę lub główny temat, po czym analizują go, porządkują informacje, tworząc konspekt, piszą wersję roboczą, następnie ją modyfikują i edytują, opracowują wersję końcową, porządkują bibliografię, czytają całą pracę i oddają gotowy projekt. Duże zadanie rozłożone na kilka mniejszych etapów staje się mniej przytłaczające.
Wokół nas
Rozwiązywanie zagadek
Umiejętność rozwiązywania problemów możemy poprawiać, ćwicząc. Służą do tego popularne łamigłówki i zadania, np. sudoku. Sudoku to najczęściej diagram w kształcie kwadratu podzielonego na mniejsze kwadraty (9 × 9 pól). Poniżej znajduje się proste sudoku (Ilustracja 7.8) w diagramie 4 × 4. Aby rozwiązać zagadkę, należy uzupełnić puste pola cyframi 1, 2, 3 lub 4. Zasady są następujące: w każdym pogrubionym kwadracie, w każdym rzędzie i kolumnie suma cyfr musi wynieść 10. Jednak dana cyfra może pojawić się w danym kwadracie, rzędzie i kolumnie tylko raz. Zmierzcie czas podczas rozwiązywania tej łamigłówki i porównajcie go z wynikami kolegów i koleżanek z grupy.
Oto inna popularna łamigłówka (Ilustracja 7.9), która odwołuje się do umiejętności rozumowania przestrzennego. Połącz wszystkie dziewięć kropek czterema liniami prostymi, nie odrywając ołówka od kartki papieru.
A teraz przyjrzyj się poniższej łamigłówce logicznej o nazwie „Zagadkowa waga” (Ilustracja 7.10). Jej autor, Sam Loyd (1841-1911), przez całe życie tworzył i udoskonalał niezliczone ilości zagadek (Cyclopedia of Puzzles, b.d.).
Pułapki na drodze do rozwiązania problemu
Nie wszystkie problemy da się skutecznie rozwiązać. Kiedy tak się dzieje? Albert Einstein (1879-1955)powiedział: „Szaleństwem jest robić wciąż to samo i oczekiwać odmiennych rezultatów”. Wyobraź sobie osobę w pokoju z czterema wyjściami. Drzwi, które dotąd zawsze były otwarte, są teraz zamknięte. Osoba, przyzwyczajona do wychodzenia z pokoju tymi konkretnymi drzwiami, próbuje się przez nie wydostać, mimo że trzy pozostałe wyjścia są otwarte. Człowiek ten czuje się uwięziony, jednak wystarczy, że otworzy inne drzwi zamiast za wszelką cenę próbować wyjść przez te zamknięte. Nastawienie umysłowe (ang. mental set) to sytuacja, w której usilnie dążysz do rozwiązania problemu w sposób, który wcześniej był skuteczny, ale ewidentnie nie sprawdza się tym razem.
Fiksacja funkcjonalna (ang. functional fixedness) to rodzaj nastawienia umysłowego, w którym nie dostrzegasz możliwości zastosowania przedmiotu w sposób odbiegający od jego pierwotnego przeznaczenia. Duncker (1945) przeprowadził przełomowe badanie nad fiksacją funkcjonalną. Uczestnicy eksperymentu otrzymali świeczkę, paczkę zapałek i pudełko pinezek. Zostali poproszeni o wykorzystanie tych przedmiotów do takiego przymocowania świeczki do ściany, aby wosk nie kapał na stół. Aby rozwiązać ten problem musieli przełamać swoją fiksacje funkcjonalną (Ilustracja 7.11). Podczas misji Apollo 13 na Księżyc inżynierowie z centrum dowodzenia NASA musieli pokonać fiksację funkcjonalną, by uratować życie astronautów na pokładzie statku kosmicznego. Eksplozja w module rakiety uszkodziła kilka systemów. Przez problemy z filtrami i rosnący poziom dwutlenku węgla astronautom groziło zatrucie. Inżynierowie doradzili im, by użyli rezerwowych plastikowych torebek, taśmy i przewodów pneumatycznych do stworzenia prowizorycznego filtra powietrza, co ostatecznie uratowało im życie.
Sięgnij po więcej
Zobacz scenę z filmu Apollo 13, w której inżynierowie z NASA otrzymują zadanie wymagające przezwyciężenia fiksacji funkcjonalnej.
Badacze analizowali, czy kultura wpływa na fiksację funkcjonalną. W pewnym eksperymencie uczestnicy z grupy plemion Jiwaro w Ekwadorze zostali poproszeni o użycie przedmiotu do celu innego niż jego pierwotne przeznaczenie. Opowiedziano im historię o niedźwiedziu i króliku oddzielonych rzeką i poproszono, aby spośród przedmiotów takich jak łyżka, filiżanka, gumki do ścierania itd. wybrali jeden, który mógłby pomóc zwierzętom się spotkać. Łyżka była jedynym wystarczająco długim przedmiotem, by sięgnąć na drugi brzeg wyimaginowanej rzeki. Jednak gdy prezentowano ją w sposób obrazujący jej normalne użycie, wybór tego przedmiotu do rozwiązania problemu zajmował uczestnikom więcej czasu (German i Barrett, 2005). Badacze chcieli sprawdzić, czy ekspozycja na mocno wyspecjalizowane narzędzia mieszkańców krajów uprzemysłowionych, wpływa na łatwość przełamywania fiksacji funkcjonalnej. Ustalono, że fiksacja funkcjonalna występuje zarówno w kulturach uprzemysłowionych, jak i nieuprzemysłowionych (German i Barrett, 2005).
Do podejmowania odpowiednich decyzji wykorzystujemy wiedzę i logiczne myślenie, które zazwyczaj są pewne i trafne. Czasem jednak ulegamy różnym błędom poznawczym lub osobom manipulującym sytuacją. Załóżmy na przykład, że razem z trójką przyjaciół chcesz wynająć mieszkanie. Dysponujecie łącznym budżetem 1600 zł. Pośrednik pokazuje wam w tej cenie tylko dość zniszczone lokale, a następnie bardzo ładne mieszkanie, ale za 2000 zł. Czy poprosisz każdego z przyjaciół o wyższą składkę na czynsz, żeby wynająć lokum za 2000? Dlaczego pośrednik pokazywał mieszkania w złym stanie i jedno atrakcyjne? Prawdopodobnie chciał rzucić wyzwanie twojemu efektowi zakotwiczenia (ang. anchoring bias). Pojawia się on, gdy przy podejmowaniu decyzji lub rozwiązywaniu problemu skupiasz się na jednej informacji, traktując ją jako swój punkt odniesienia. W powyższym przykładzie tak bardzo koncentrujesz się na kwocie, jaką chcesz wydać, że możesz nie zauważyć, jakie mieszkania są dostępne w danym przedziale cenowym.
Efekt potwierdzenia (in. błąd konfirmacji) (ang. confirmation bias) to tendencja do skupiania się na informacji, która potwierdza twoje przekonania. Przykładowo, jeśli uważasz, że twój profesor jest niemiły, dostrzegasz wszystkie przypadki jego nieuprzejmego zachowania, ignorując liczne życzliwe gesty. Błąd pewności wstecznej (ang. hindsight bias) prowadzi do przekonania, że zdarzenie, które właśnie miało miejsce, można było przewidzieć, choć w rzeczywistości wcale tak nie było. Innymi słowy, żywimy przekonanie, że od początku wiemy, że tak to wszystko się potoczy. Heurystyka reprezentatywności (ang. representative bias) opisuje tendencyjny sposób myślenia, w którym nieświadomie traktujemy kogoś lub coś jako stereotypowego przedstawiciela swojej kategorii. Na przykład zakładasz, że twój profesor spędza czas wolny, czytając książki i prowadząc intelektualne rozmowy, bo fakt, że może grać w siatkówkę albo chodzić do wesołego miasteczka, nie pasuje do stereotypu profesora.
Jest jeszcze heurystyka dostępności (ang. availability heuristic) polegająca na podejmowaniu decyzji z wykorzystaniem przykładu, informacji lub niedawnego doświadczenia, czyli łatwo dostępnego w pamięci rozwiązania, mimo że niekoniecznie najlepiej pasuje ono do danej sytuacji. Błędy poznawcze „utrwalają to, co zostało już ustalone – wspierają naszą wcześniejszą wiedzę, przekonania, nastawienia i hipotezy” (Aronson, 1995; Kahneman, 2011). Zestawienie tych błędów przedstawia Tabela 7.3.
Zwróćmy uwagę, że efekty zakotwiczenia, potwierdzenia i wstecznej pewności prowadzą do niepoprawnego rozwiązania, natomiast heurystyka reprezentatywności i dostępności mogą, ale nie muszą, przyczyniać się do podejmowania niewłaściwych decyzji.
| Błąd | Opis |
|---|---|
| Efekt zakotwiczenia | tendencja do koncentrowania się przy podejmowaniu decyzji lub rozwiązywaniu problemu na jednej konkretnej, najczęściej pierwszej informacji |
| Efekt potwierdzenia | tendencja do koncentrowania się na informacjach, które potwierdzają istniejące przekonania |
| Błąd pewności wstecznej | przekonanie ujawniające się po zaistnieniu zdarzenia, że dana sytuacja była do przewidzenia |
| Heurystyka reprezentatywności | nieświadome traktowanie kogoś lub czegoś stereotypowo |
| Heurystyka dostępności | tendencja do koncentrowania się na łatwo dostępnym w pamięci, ale niekoniecznie trafnym precedensie lub przykładzie |
Sięgnij po więcej
Wejdź na tę stronę i zobacz pouczający teledysk nagrany przez nauczyciela w celu wyjaśnienia studentom psychologii tych i innych błędów poznawczych.
Czy udało ci się ustalić, ile kulek trzeba położyć na wadze na Ilustracji 7.10? Dziewięć. A jak ci poszło z zagadkami na Ilustracji 7.8 i Ilustracji 7.9? Oto odpowiedzi (Ilustracja 7.12).