Kluczowe pojęcia

analiza statystyczna (ang. statistical analysis)

analiza matematyczna danych uzyskanych w badaniu; określa m.in. prawdopodobieństwo, że dana różnica między grupami może być dziełem przypadku lub mieć istotne znaczenie

ankieta (ang. survey)

lista pytań, na które mają odpowiedzieć uczestnicy badania − przedstawiona w kwestionariuszach w formie papierowej, elektronicznie lub przeprowadzana w formie wywiadu; taka forma badania umożliwia naukowcom zebranie danych od dużej liczby osób

badania archiwalne (ang. archival research)

metoda badawcza, która wykorzystuje istniejące zapisy archiwalne lub zestawy danych w poszukiwaniu odpowiedzi na problemy badawcze lub ciekawych wzorców i relacji międzyludzkich

badania kliniczne lub opis przypadku (ang. clinical or case studies)

badania obserwacyjne skupiające się na małej grupie osób (kilka do kilkanaście) lub jednej osobie

badania podłużne (ang. longitudinal research)

badania, w których ta sama grupa osób jest wielokrotnie badana przez dłuższy czas

badanie metodą pojedynczo ślepej próby (ang. single-blind study)

eksperyment, w którym prowadzący badanie wie, którzy uczestnicy należą do grupy eksperymentalnej, a którzy znajdują się w grupie kontrolnej (ale nie wiedzą tego sami uczestnicy)

badanie poprzeczne (przekrojowe) (ang. cross-sectional research)

porównuje występowanie danego zjawiska w kilku populacjach jednocześnie

badanie z podwójnie ślepą próbą (ang. double-blind study)

eksperyment, w którym zarówno badacze, jak i uczestnicy nie wiedzą, do której grupy zostali przydzieleni badani (kontrolnej czy eksperymentalnej)

błąd konfirmacji (efekt potwierdzenia) (ang. confirmation bias)

tendencja do ignorowania dowodów niezgodnych z oczekiwaniami oraz preferowania tych, które potwierdzają nasze oczekiwania

dobór losowy (przydział losowy) (ang. random sampling)

taki dobór uczestników z populacji do próby badawczej, w którym wszystkie charakterystyki populacji mają równe szanse dostania się do próby (a następnie mają taką samą szansę na przydzielenie do grup eksperymentalnych lub kontrolnych)

efekt oczekiwań eksperymentatora (ang. experimenter bias)

oczekiwania badacza wypaczające wyniki badania

efekt placebo (ang. placebo effect)

sytuacja, w której stan uczestnika badania ulega poprawie, mimo że podany preparat wcale nie był lekiem (nie zawierał substancji aktywnych). Osoba nie wie, że środek, który przyjęła, nie ma bezpośredniego działania leczniczego. Wierzy w to, iż preparat ma jej pomóc, i rzeczywiście niekiedy zdarza się, że dzięki sile sugestii zaczyna czuć się lepiej. Zjawisko to bazuje na wpływie oczekiwań na subiektywne doświadczanie objawów

empiryczny (doświadczalny) (ang. empirical)

oparte na obiektywnych, konkretnych dowodach, które można obserwować wielokrotnie, niezależnie od tego, kto jest obserwatorem

fakt (ang. fact)

obiektywna i weryfikowalna obserwacja ustalona na podstawie dowodów zebranych w badaniach empirycznych

falsyfikowalna hipoteza (falsyfikowalne) (ang. falsifiable)

uprzednio wysnute wnioski, które mogą być obalone przez wyniki eksperymentu

generalizacja (ang. generalization)

wnioskowanie, że wyniki dla danej próbki odnoszą się do większej populacji

grupa eksperymentalna (ang. experimental group)

grupa poddana działaniu manipulacji eksperymentalnej; manipulacja eksperymentalna jest jedynym czynnikiem różnicującym między grupą eksperymentalną a grupą kontrolną, więc wszelkie różnice między grupami wynikają raczej z manipulacji eksperymentalnej niż z przypadku

grupa kontrolna (ang. control group)

grupa niepoddana działaniu manipulacji eksperymentalnej. Służy do porównania i kontroli czynników losowych, które mogą wpływać na wyniki badania – dzięki utrzymywaniu tych czynników na stałym poziomie w obydwu grupach (kontrolnej i eksperymentalnej) manipulacja eksperymentalna staje się jedyną różnicą między grupami

hipoteza (ang. hypothesis)

wstępne i możliwe do sprawdzenia stwierdzenie o związku między co najmniej dwiema zmiennymi

komisja etyczna (ang. ethical commission)

zrzeszenie naukowców i członków społeczności uniwersyteckiej, które analizuje wnioski dotyczące badań naukowych z udziałem ludzi i zwierząt oraz opiniuje je pod kątem zachowania zasad etyki. W Polsce funkcję tę pełnią komisje bioetyczne przy instytucjach zajmujących się badaniami naukowymi (np. w ramach wydziału psychologii danej uczelni)

korelacja (ang. correlation)

związek między co najmniej dwiema zmiennymi; jeżeli dwie zmienne są w tym związku, to zmiana wartości jednej zmiennej wiąże się ze zmiennością drugiej zmiennej. Korelacja mówi jedynie o współwystępowaniu obu zmiennych, a nie o związku przyczynowo-skutkowym

korelacja dodatnia (ang. positive correlation)

dwie zmienne zmieniają się w tym samym kierunku, tzn. obie rosną albo obie maleją, np. nasilenie objawów depresji i nasilenie objawów lęku

korelacja pozorna (iluzoryczna) (ang. illusory correlation)

dostrzeganie nieistniejących związków między dwiema zmiennymi (lub takich, za które w rzeczywistości odpowiedzialne są inne zmienne)

korelacja ujemna (ang. negative correlation)

dwie zmienne zmieniające się w różnych kierunkach, tzn. jedna zmienna rośnie, podczas gdy druga maleje, np. poziom zmęczenia i stopień koncentracji uwagi

maskowanie (ang. deception)

celowe wprowadzenie w błąd uczestników badania w celu zachowania integralności eksperymentu

obserwacja naturalna (w warunkach naturalnych) (ang. naturalistic observation)

obserwacja czyjegoś zachowania w jego naturalnym otoczeniu

operacjonalizacja zmiennych (ang. operationalizing)

określenie, jakie wskaźniki są odpowiednie dla określenia poziomu zmiennej i wybór tych wskaźników dla celów badania empirycznego. Na przykład poziom stresu może być operacjonalizowany jako szybkość tętna, stopień pocenia się, napięcie mięśni etc.

opinia (pogląd) (ang. opinion)

osobiste osądy, wnioski lub nastawienia badacza, które mogą, lecz nie muszą być trafne

populacja (ang. population)

grupa osób charakteryzująca się danymi właściwościami/cechami (np. populacja studentów, populacja osób w wieku 40 lat etc.)

powtarzalność (replikowalność) (ang. replicatability)

powtarzanie danego eksperymentu na różnych próbach w celu określenia rzetelności wykonania badania

procedura odkłamania (procedura wyjaśniania prawdziwego celu badania) (ang. debriefing)

jeśli eksperyment psychologiczny zakładał zatajenie celu badania przed uczestnikami, to po jego zakończeniu otrzymują oni pełne i zgodne z prawdą informacje o eksperymencie oraz o jego wynikach

próba (ang. sample)

podzbiór osób zakwalifikowanych do badania

próba losowa (ang. random sample)

podzbiór większej populacji, w którym każdy członek populacji ma równe szanse na bycie wybranym; próba losowa sprzyja uzyskiwaniu grup badawczych charakteryzujących się rozkładem zbliżonym do rozkładu populacji (np. pod względem płci, wykształcenia, statusu ekonomicznego etc.)

recenzowany artykuł naukowy (ang. peer-reviewed scientific article)

artykuł przeczytany przez kilku innych naukowców (zazwyczaj anonimowo), mających doświadczenie w danej dziedzinie, którzy przekazują informacje zwrotne dotyczące jakości pracy, zanim zostanie ona zaakceptowana do publikacji

rozumowanie dedukcyjne (dedukcja) (ang. deductive reasoning)

wnioski są przewidywane na podstawie przesłanki ogólnej

rozumowanie indukcyjne (ang. inductive reasoning)

wyciąganie wniosków na podstawie obserwacji

rzetelność (ang. reliability)

cecha oznaczająca powtarzalność i dokładność pomiaru; rzetelność, obok trafności, jest jednym z podstawowych kryteriów jakości badania naukowego - pojęcie to odnosi się do różnych terminów z zakresu metodologii nauk: można mówić o rzetelności testu, wyników badania czy wręcz badania naukowego jako całości

stronniczość obserwatora (ang. observer bias)

zniekształcenia obserwacji spowodowane dostosowaniem ich przez obserwatora do własnych oczekiwań

teoria (ang. theory)

dobrze rozbudowany zbiór przemyśleń proponujących wyjaśnienie obserwowanych zjawisk

trafność (ang. validity)

zakres, w którym pomiar rzeczywiście odzwierciedla zjawisko, do którego się odwołuje. Trafność jest jednym z podstawowych kryteriów jakości narzędzia naukowego; pojęcie to odnosi się do różnych terminów z zakresu metodologii nauk: można mówić o trafności wskaźnika, testu, wyników badania czy wręcz badania naukowego jako całości

uczestnicy (ang. participants)

osoby biorące udział w badaniach eksperymentalnych

wskaźnik rezygnacji z udziału w badaniach (ang. attrition rate)

zmniejszenie się liczby osób badanych spowodowane wycofaniem się części uczestników w trakcie badania

współczynnik korelacji (ang. correlation coefficient)

liczba od −1 do +1 wskazująca siłę i kierunek korelacji między zmiennymi, najczęściej przedstawiana jako r

zgoda świadoma (ang. informed consent)

udzielenie zgody na udział w badaniu poprzedzone informacją, czego uczestnik może się spodziewać podczas eksperymentu, jakie ryzyko jest z nim związane oraz jakie może mieć konsekwencje

zgodność ocen między oceniającymi (ang. inter-rater reliability)

miara zgodności między obserwatorami na temat sposobu rejestrowania i klasyfikowania określonego zdarzenia

zmienna niezależna (ang. independent variable)

zmienna, na którą eksperymentator ma wpływ lub która jest przez niego kontrolowana; w starannie przeprowadzonym badaniu zmienna niezależna jest jedyną istotną różnicą między grupą eksperymentalną a grupą kontrolną

zmienna zakłócająca (ang. confounding variable)

nieprzewidziany czynnik, który wpływa na zmienne będące przedmiotem badań, co często daje fałszywe wyniki, jakoby zmiany jednej zmiennej powodowały zmiany drugiej - w rzeczywistości to właśnie czynnik zakłócający jest przyczyną wystąpienia zmian w obu zmiennych (np. dodatnia korelacja między temperaturą a liczbą przestępstw, dodatnia korelacja między wyznawanymi wartościami a dzietnością etc.)

zmienna zależna (ang. dependent variable)

zmienna poddawana działaniu manipulacji; podlega pomiarowi w badaniach, aby sprawdzić, jak duży wpływ miała na nią zmienna niezależna

związek przyczynowo-skutkowy (ang. cause-and-effect relationship)

zmiany jednej zmiennej wpływają na zmiany drugiej zmiennej; można określić go tylko poprzez eksperymentalny projekt badawczy